زقاق

زَقّاق، ابوبکر احمد بن نصر، مشهور به زقاق کبیر، صوفی سدۀ 3 ق/ 9 م. 
دربارۀ جزئیات زندگی وی اطلاعات چندانی در منابع یافت نمی‌شود و تنها با توجه به شواهد غیرمستقیم می‌توان خطوط کلی زندگی وی را تاحدودی بازسازی کرد. بر این اساس، او دراصل مصری بود و ظاهراً کودکی و نوجوانی خود را در همان‌جا گذراند؛ اما ازآنجاکه گفته‌اند وی از مصاحبان و معاصران جنید بغدادی بوده (نک‍ : سراج، 240، 368؛ قشیری، 21؛ خواجه عبداللٰه، 435)، چنیـن به نظر می‌رسد که در بزرگ‌سالی به بغداد آمده، و مدتی در آنجا مانده است. باز برپایۀ برخی شواهد دیگر، می‌توان دریافت که از آنجا به مکه رفته، و 20 سال در آنجا مجاور شده است (نک‍ : ابونعیم، 10/ 344؛ ابن‌فضل‌اللٰه، 247). همچنین ازآنجاکه گفته می‌شود صوفیان برای دیدار با او به مصر می‌رفتند و به قول ابوبکر کتانی، «پس از درگذشت زقاق، صوفیان دیگر انگیزه‌ای برای سفر به مصر نداشتند»، به نظر می‌رسد که وی سرانجام به مصر بازگشت و تا هنگام مرگ در آنجا ماند (سراج، 231؛ سلمی، 534؛ قشیری، ابن‌فضل‌اللٰه، همانجاها؛ خواجه عبداللٰه، 434-435؛ جامی، 177). برخی گفته‌اند که لقب زقاق او به‌سبب اشتغالش به دوختن و فروختن مشک آب (زَقّ) بوده است (نک‍ : ابن‌ملقـن، 91؛ ابن‌اثیر، 72؛ مناوی، 2/ 47؛ نبهـانی، 1/ 482؛ سخاوی، 182). 
تاریخ درگذشت او در منابع، 290، 291، 300 و 313 ق آمده است و براساس برخی از منابع، وی در گورستان قرافه در قاهره به خاک سپرده شده است (نک‍ : انصاری، 157؛ ابن‌ملقن، همانجا؛ نبهانی، 2/ 483؛ ابن‌زیات، 35، 74، 80؛ ابن‌تغری‌بردی، 3/ 131؛ سخاوی، 182، 183). 
زقاق اثر مکتوبی نداشت و تنها برخی نقل‌قولهای پراکنده دربارۀ سخاوت، تقوى و توکل از او بر جای مانده است (سراج، 74-75، 78، 363). ابوبکر زقاق صغیر بغدادی، ابوبکر داوود دینوری (دُقّی) و ابوبکر محمد بن ابراهیم مصری را از جملۀ شاگردان، و ابوعلی رودباری و علی بن بندار بن حسین صوفی را از جملۀ مصاحبان او یاد کرده‌اند (نک‍ : سلمی، 469، 534؛ خواجه عبداللٰه، 301، 434-435، 467؛ ابن‌فضل‌اللٰه، 78؛ جامی، 176، 177). 

مآخذ

ابن‌اثیر، اللباب، بیروت، مکتبة المثنى؛ ابن‌تغری‌بردی، النجوم؛ ابن‌زیات، محمد، الکواکب السیارة، قاهره، 1325 ق/ 1907 م؛ ابن‌فضل‌اللٰه عمری، احمد، مسالک الابصار، به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت، 1408 ق/ 1988 م؛ ابن‌ملقن، عمر، طبقات الاولیاء، به کوشش نورالدین شریبه، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ انصاری، زکریا، الاحکام الدلالة، به کوشش مصطفى عروسی، بولاق، 1290 ق/ 1873 م؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1366 ش؛ خواجه عبداللٰه انصاری، طبقات الصوفیة، به کوشش محمد سرور مولایی، تهران، 1362 ش؛ سخاوی، علی، تحفة الاحباب و بغیة الطلاب، قاهره، 1406 ق/ 1986 م؛ سراج طوسی، عبداللٰه، اللمع فی التصوف، به کوشش عبدالحلیم محمود و طٰهٰ عبدالباقی سرور، بغداد، 1380 ق/ 1960 م؛ سلمی، محمد، طبقات الصوفیة، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، 1960 م؛ قشیری، عبدالکریم، الرسالة القشیریة، قاهره، 1367 ق/ 1948 م؛ مناوی، محمد عبدالرئوف، الکواکب الدریة، به کوشش محمد ادیب جادر، بیروت، 1999 م؛ نبهانی، یوسف، جامع الکرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، 1409 ق/ 1989 م. 

مریم ابوالحسنی ـ بخش ادیان و عرفان