زغنوس پاشا

زَغَنوسْ پاشا، دولتمرد، وزیر اعظم و فرمانده نظامی عثمانی در سدۀ 9 ق/ 15 م.
برخی منابع یونانی و آلبانیایی، زغنوس پاشا را ترک‌تبار دانسته‌اند، اما ازآنجاکه برخی پژوهشگران و مورخان، از او با نام و نسب زغنوس بن عبدالله یا زغنوس ‌محمد پاشا یاد کرده‌اند، وی را از کودکان مسیحی مسلمان‌شده (دِوْشیرمه‌ها) با اصالتی رومی، یونانی یا ارناؤوط (آلبانیایی) دانسته‌اند؛ گرچه برخی، از اصالت ترکی او نیز سخن به میان آورده‌اند (ثریا، 2/ 426؛ دانشمند، I/ 238- 239؛ خیرالله، 7/ 78؛ نک‍ : اکینجی، 16؛ اوزترک، 443). 
برطبق اسناد تاریخی، زغنوس در جوانی، در دورۀ نخست حکومت مراد دوم (824- 848 ق/ 1421-1444 م)، وارد مکتب اندرون شد و در آنجا رشد کرد. وی نخستین بار به خدمت در مقام خزانه‌دار ارشد، و پس از مدتی کوتاه، در ذیقعدۀ 843/ آوریل 1440، به‌عنوان فرماندار سنجاق آلبانی انتخاب شد (اینالجیق، «مطالعات ... »، I/ 86؛ اکینجی، 16-17؛ اوزترک، همانجا). بااین‌حال، برخی محققان اشاره کرده‌اند که در پی تغییرات کارکنان دربار در ادرنه در 842 ق، زغنوس پاشا وزیر سوم بوده است (بابینگر، 14- 15). او به احتمال بسیار، در همین ایام یا مدتی بعد با فاطمه سلطان، دختر مراد دوم، ازدواج کرد (ثریا، همانجا).
مراد دوم پیش از کناره‌گیری داوطلبانۀ خود از حکومت و نشاندن پسرش، محمد دوم ‌13ساله به جای خود (نخستین دوره)، در ربیع‌الآخر 848/ اوت 1444، خلیل‌ پاشا چَندَرلی را به‌عنوان صدراعظم انتخاب کرد (عاشق پاشازاده، 131؛ صولاق‌زاده، 173؛ اوزون‌چارشیلی، I/ 430؛ اینالجیق، «محمد ... »، 411). 
سلطان جوان در طول دو سال زمامداری خود، تحت تأثیر زغنوس پاشا بود که در آن دوران از او در منابع، با عناوینی چون اتابک و لالا (لَلِه) یاد شده است (طورسون بی، 36؛ دانشمند، I/ 212, 217- 218, 239؛ اوزون‌چارشیلی، II/ 9). زغنوس ‌پاشا در جریان نبرد صلیبی وارنا در 848 ق، وزیر سوم محمد دوم بود؛ چنان‌که کاشفی (بش‍‌ ) هم در اثر منظوم خود، غزانامۀ روم، از زغنوس در اثنای جنگ وارنا به‌عنوان وزیر محمد دوم یاد کرده است. ازآنجاکه زغنوس پاشا قصد داشت قدرت خلیل ‌پاشا چندرلی صدراعظم را تضعیف، و جایگاه محمد دوم را تقویت کند، محمد را تشویق می‌کرد تا شخصاً در این کارزار شرکت کند و این موفقیتی مهم برای زغنوس ‌پاشا به شمار می‌رفت (عاشق پاشازاده، همانجا؛ صولاق‌زاده، 173، 178؛ اوزون‌چارشیلی، I/ 430, 436, 439؛ اینالجیق، «مطالعات»، همانجا، «محمد»، 410). 
پس از نبرد وارنا، سلطان ‌مراد دوم به توصیۀ خلیل‌ پاشا چندرلی ــ که قصد داشت قدرت و نفوذ خود را در دولت تجدید کند ــ و به بهانۀ اینکه هنوز خطر پایان نیافته است، این بار به اتفاق پسرش، محمد به ادارۀ کشور پرداخت (اوزون‌چارشیلی، همانجا؛ طورسون بی، 32-33؛ اینالجیق، «مطالعات»، I/ 74-103). در 849 ق/ 1445 م، به دنبال آتش‌سوزی در ادرنه و شورش ینی‌چریها که به‌سبب سقوط ارزش آقچـه (ه‍ م) رخ داد (صـولاق‌زاده، 179؛ اوزون‌چـارشیلـی، I/ 440)، و به نوشتۀ برخی محققان، خلیل ‌پاشا چندرلی محرک آن بود (نک‍ : شاو، I/ 53)، خلیل پاشا و برخی دولتمردان بار دیگر مراد دوم را بر تخت نشاندند و در پی آن، سلطان محمد را به مَغنیسه (اکنون: مانیسا در غرب ترکیه) فرستادند که پیش‌تر نیز در همان‌جا حکمران بود؛ به این ترتیب، زغنوس پاشا از مرکز سلطنت دور شد. برخی احتمال داده‌اند که زغنوس پاشا در این زمان بازنشسته، و به بالیکسیر فرستاده شده است. همچنین گروهی دیگر از منابع آورده‌اند که او با محمد دوم به مغنیسه فرستاده شده بود (صولاق‌زاده، همانجا؛ سعدالدین، 1/ 387؛ اوزون‌چارشیلی، همانجا؛ طورسون بی، 34-36؛ دانشمند، I/ 239؛ اینالجیق، همان، I/ 103-104). 
پس از مرگ مراد دوم در محرم 855/ فوریۀ 1451 (صولاق‌زاده، 186؛ اوزون‌چارشیلی، I/ 451)، ‌محمد دوم بار دیگر بر تخت نشست و کینۀ خود را از خلیل‌ پاشا پنهان نمود و او را به‌عنوان وزارت اعظم برگزید (همانجا؛ هامرپورگشتال، I/ 500-501)، اما در روند تثبیت پایه‌های قدرت خود، نخست کوشید سپاه ینی‌چری را از نفوذ خلیل پاشا بیرون آورد (شاو، I/ 56).
براساس روایت برخی منابع، برخلاف خلیل‌ پاشا چندرلی و برخی ارکان حکومت که می‌خواستند محمد دوم (بعدها: محمد فاتح) را از فتح قسطنطنیه بازدارند (اینالجیق، «امپراتوری ... »، 97؛ امبر، 153-157؛ رانسیمان، 58, 73)، زغنوس پاشا سلطان محمد را تشویق به فتح قسطنطنیه می‌کرد و می‌کوشید تا سلطانْ سیاستی تهاجمی در پیش گیرد؛ این وضعیت سبب اختلاف او با خلیل ‌پاشا شده بود. زغنوس پاشا که به همراه سلطان در لشکرکشی قرامان شرکت کرده بود، پس از بازگشت از آنجا، در ساخت قلعۀ روم‌ایلی‌حصاری در ساحل اروپایی بسفر، که نخستین گام مهم در فتح قسطنطنیه به شمار می‌رفت، نقشی مهم ایفا کرد. او مأموریت یافت تا مصالح لازم برای ساخت این قلعه را تهیه کند و برپایی یکی از 3 برج قلعۀ روم‌ایلی‌حصاری نیز به او واگذار، و به نام او خوانده شد. برج گوشۀ جنوب غربی این قلعه (برج C ) با 21 متر ارتفاع، در بخش کوهستانی آن واقع شده است و در آن دو کتیبه وجود دارد. این کتیبه‌ها به زبان عربی و به خط نسخ است؛ یکی به تاریخ محرم 856/ فوریۀ 1452، و دیگری به تاریخ ربیع‌الآخر همان سـال که در آن کتیبه‌ها زغنوس ‌بن عبدالله با عنوان «وزیر‌المعظم» آمده، و بیانگر جایگاه او نزد محمد دوم بوده است (‌کمال پاشا اوغلو، VII/ 34؛ خیرالله، 8/ 58- 59؛ دانشمند، I/ 253؛ بابینگر، 88-92, 101؛ امبر، 146, 155؛ رانسیمان، 110-111, 118-119؛ اوزون‌چارشیلی، I/ 462؛ نیز نک‍ : اینالجیق، «مطالعات»، I/ 90).
زغنوس پاشا در تهیۀ تجهیزات جنگی و تدارک حملۀ نهایی برای فتح قسطنطنیه کوشید. در محاصرۀ قسطنطنیه، شماری از ارکان حکومت ازجمله خلیل پاشا چندرلی برای برداشتن محاصره پافشاری می‌کردند، اما زغنوس پاشا از مخالفان مصالحه با روم شرقی بود (سعدالدین، 1/ 422-423؛ امبر، همانجا). او در جریان محاصره پس از خلیل‌ پاشا، دومین فرمانده سپاه عثمانی بود. زغنوس ‌پاشا در خط‌الرأس غَلَطه/ گالاتا ـ قاسم پاشا مستقر شد که اهمیت استراتژیک داشت و کوشید از حرکت کشتیهای بیزانسی و ایتالیایی در بندر جلوگیری کند. او نقشی مهم در ادارۀ نیروی دریایی داشت؛ آن‌چنان‌که پس از ورود به قسطنطنیه، از طرف سلطان عثمانی امان‌نامۀ داده‌شده به ساکنان مسیحی آنجا را امضا کرد (خیرالله، 8/ 68، 85؛ بابینگر، 86؛ دلیل‌باشی، 236, 237). بدین ترتیب، قدرت سیاسی زغنوس ‌پاشا به اوج رسید و خدیجه خاتون، دختر خود را برای همسری، به محمد دوم داد (بابینگر، 115-116).
دربارۀ انتصاب زغنوس ‌پاشا به‌عنوان وزیر اعظم، اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که خلیل‌ پاشا 40 روز پس از فتح قسطنطنیه در 857 ق/ 1453 م اعدام، و زغنوس پاشا به جای او وزیر اعظم شد و حتى 3 سال در این مقام بود؛ آن‌چنان‌که در جریان لشکرکشی ناموفق محمد فاتح به بلگراد در 860 ق/ 1456 م، با ‌عنوان وزیر اعظم شرکت کرد (کمال پاشا اوغلو، VII/ 90-94؛ فریلی، 48, 50, 55؛ اوزون‌چارشیلی، II/ 10؛ دانشمند، I/ 265-270؛ اینالجیق، «محمد»، 412، «مطالعات»، I/ 135). ازاین‌رو، برخی محققان یکی از دلایل ازمیان‌رفتن اقتدار و نفوذ 80سالۀ خاندان چندرلی را نفوذ دِوْشیرمه‌ها، ازجمله زغنوس ‌پاشا می‌دانند (اوزون‌چارشیلی، همانجا؛ شاو، I/ 58). بنا‌بر نظر دیگر، بااینکه انتظار می‌رفت زغنوس ‌پاشا وزیر اعظم شود، اما احتمالاً به‌سبب مخالفت ینی‌چریها با این دلیل که دوشیرمه‌ها نمی‌توانند وزیر اعظم شوند، محمود پاشا، بیگلربیگی آناتولی، به این مقام رسید (کمال پاشا اوغلو، همانجا؛ صولاق‌زاده، 212؛ خیرالله، 8/ 76؛ عثمان‌زاده، 9؛ امبر، 153, 156؛ اوزون‌چارشیلی، II/ 9-11). بعضی از محققان هم اسحاق پاشا را جانشین خلیل پاشا ذکر کرده‌اند (نک‍ : اینالجیق، «محمد»، 413). 
به روایتی دیگر، زغنوس‌ پاشا مدتی کوتاه پس از خلیل‌ پاشا چندرلی وزیر اعظم شد (همو، «مطالعات»، همانجا)، اما با مخالفت ینی‌چریها و با صلاحدید خود زغنوس ‌پاشا، محمد فاتحْ وی را عزل، و به بالیکسیر تبعید کرد (همانجا؛ سعدالدین، 1/ 387). به‌هر‌روی، زغنوس‌ پاشا نخستین وزیر اعظم با منشأ دِوْشیرمه بوده، و اینکه در برخی منابع نام او در فهرست وزیران اعظم نیامده اسـت (نک‍ : دانشمند، V/ 10)، درست نیست. گرچه محمد فاتح، زغنوس‌ پاشا را از صدارت عظمایی عزل کرد، اما از واگذاری وظایف مهم به وی غافل نماند. زغنوس ‌پاشا در 861 ق/ 1457 م، والی سنجاق گالیپولی، و مدتی هم والی تسالی و موره شد و در 863 ق/ 1459 م، به جانشینی اسماعیل پاشا به مقام دریاسالاری (قپودان، کاپیتان) رسید و در 864 ق، بار دیگر والی تسالی و موره شد (خیرالله، 8/ 103-105، 117؛ اوزون‌چارشیلی، II/ 25؛ سِتُن، II/ 220-222؛ نیز EI2, XI/ 384). 
زغنوس ‌پاشا در جریان لشکرکشی به طرابوزان در 865 ق/ 1461 م هم در رأس نیروی دریایی قرار داشت (اوزون‌چارشیلی، II/ 30-31). در 867 ق/ 1463 م، او فرمانده سپاه، و احتمالاً فرماندار مقدونیه، و در همین زمان بود که با آنا، دختر آخرین امپراتور بیزانس در طرابوزان ازدواج کرد؛ اما براساس روایتی، آنا از پذیرش اسلام سربـاز زد و از حرم‌سرا اخراج گردید (نک‍ : «دائرة‌المعـارف ... »، XLIV/ 73؛ نیز EI2، همانجا). زغنوس پاشا اندکی پس از آن، احتمالاً در 868 ق، درگذشت و در بیرون مسجدی که خود در بالیکسیر ساخته بود، دفن شد. از زغنوس پاشا در بالیکسیر و مانیسا موقوفه‌هایی مانند مسجد جامع و حمام بر جا مانده است. این موقوفه‌ها در گذشته شامل آشپزخانه و بازار سرپوشیده نیز بوده است. همچنین مدرسه‌ای در حیاط مسجد جامع وجود داشته که برپاکنندۀ آن محمدبیک، پسر زغنوس‌ پاشا بوده است (ثریا، 2/ 426؛ برای وقف‌نامۀ او، نک‍ : اکینجی، .20ff). 

مآخذ

ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور، تهران، 1394 ش؛ خیرالله افندی، دولت علیۀ عثمانیه تاریخی، استانبول، 1854 م؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279 ق؛ صولاق‌زاده، محمد، تاریخ، استانبول، 1297 ق؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تواریخ آل عثمان (تاریخ)، به کوشش عالی‌بک، استانبول، 1332 ق؛ عثمان‌زاده تائب، احمد، حدیقة الوزراء، استـانبول، 1270 ق؛ کـاشفی، «غزانـامۀ رومـی»، همـراه پایـان‌نـامـۀ ... (نک‍ : مل‍‌ ، اسماعیل)؛ نیز: 

Babinger, F., Mehmed the Conqueror and His Time, tr. R. Manheim, ed. W. C. Hickman, Princeton, 1978; Daniṣmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971; Delilbașı, M., «Osmanlı-Bizans İliṣkileri», Türkler, eds. H. C. Güzel et al., Ankara, 2015, vol. IX; EI2; Ekinci, R., Zağnos Pașa’nın Balıkesir’deki vakıfları, Balıkesir, 2011; Esmail, M. E. M., Kâşifî’nin Gazânâme-i Rûm, Bachelor’s degree dessertation, Istanbul, 2005; Freely, J., The Grand Turk, New York, 1926; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des Osmanischen Reiches, Graz, 1963; Imber, C., The Ottoman Empire 1300-1481, Istanbul, 1990; İnalcik, H., Fatih devri Üzerinde tetkikler ve vesikalar, Ankara, 1987; id., «Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time», Speculum, 1960, vol. XXXV, no. 3; id., The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600, London, 1973; Kemal Paşa-oğlu, S. A., Tevârih- i Âl- i Osman, ed. Ṣ. Turan, Ankara, 1957; Öztürk, N., «Fetret devri ve Osmanlı hâkimiyetinin yeniden tesisi», Türkler, eds. H. C. Güzel et al., Ankara, 2015, vol. IX; Runciman, S., The Fall of Constantinople 1453, Cambridge, 1965; Setton, K. M., The Papacy and the levant (1204- 1571), Philadelphia, 1978; Shaw, S. J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1985; Türkiye diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 2013; Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth, ed. A. M. Tulum, Istanbul, 1977; Uzunçarșılı, İ. H., Osmanlı Tarihi, Ankara, 1972-1983. 
شیوا جعفری