زعیم

زَعیم، حُسنی (1894- 1949 م/ 1273- 1328 ش)، رهبر کودتای نظامی 1949 م، و دومین رئیس‌جمهور سوریه که در 1949 م به قدرت رسید و در همین سال هم اعدام شد. 
زعیم کردتبار بود و در حلب زاده شد (مدنی، 63؛ بشور، 137؛ کاوفلت، 1119؛ قس: موسوعة السیاسة، 2/ 539، که او را زادۀ دمشق دانسته است). پدرش، شیخ رضا بن محمد زعمی (مق‍ 1332 ق/ 1914 م)، قاضی‌عسکر ارتش عثمانی، در جریان جنگ جهانی اول (1914- 1918 م) و در نبرد آبراه سوئز کشته شد (حصنی، 2/ 860؛ فنصه، 12). حسنی در مدرسۀ نظامی استانبول تحصیل، و در ارتش عثمانی خدمت کرد. در 1917 م، در جنگ جهانی اول به فرماندهی پادگانی در مدینه منصوب شد، اما چندی بعد، انگلیسیها او را دستگیر، و مدتی در مصر زندانی کردند (بشور، مدنی، همانجاها). 
زعیم در سال 1920 م/ 1339 ق، به ارتش فرانسه پیوست و سپس برای ادامۀ تحصیلات نظامی به پاریس رفت و در پایان 1941 م، به درجۀ سرهنگی رسید (همانجاها). در جنگ جهانی دوم (1939-1945 م)، به نمایندگی از سوی دولت ویشی در فرانسه، متحد آلمان، همراه نیروهایش در سوریه با متفقین جنگید. در 1941 م، نیروهای متفقین وی را دستگیر، و به 10 سال زندان محکوم کردند و به زندان رمل در بیروت فرستادند. او در 1943 م، به شرط اقامت در بیروت از زندان آزاد شد و چندی بعد اجازه یافت به سوریه بازگردد (مدنی، همانجا، نیز 66؛ بشور، 137- 138؛ فنصه، 11). 
1. Hula
زعیم در سال 1946 م، با هدف بازگشت به ارتش سوریه در دیرالزور، در شمال شرقی سوریه، به ریاست دادگاه نظامی رسید (بشور، 138؛ مدنی، همانجا؛ فنصه، 13؛ قس: مدنی، همانجا، که سال ورود دوبارۀ وی به ارتش را 1945 م آورده است) و بدین ترتیب، با سیاست‌مداران و اعضای مجلس نمایندگان آمدوشد پیدا کرد (فنصه، 11). او در 1947 م، رئیس پلیس شد و پس از آن به دمشق رفت و در 1948 م، در دورۀ ریاست‌جمهوری شُکری قُوَتلی (1943- 1949 م) ترفیع درجه گرفت و به فرماندهی کل ارتش منصوب شد (مدنی، بشور، همانجاها؛ فنصه، 14). او با این سمت، در جنگ نخست اعراب و اسرائیل (1948- 1949 م/ 1327- 1328 ش)، حملۀ موفقیت‌آمیز ژوئن 1948 را به منطقه‌ای در حوالی دریاچۀ هولا1 فرماندهی کرد که در اختیار اسرائیل بود (کاوفلت، همانجا). بااین‌همه و در پی پیامدهای شکست کشورهای عرب، تظاهرات و ناآرامیهای داخلی به‌سبب فساد و وضع نابسامان اقتصادی، و نیز نارضایتی ارتش از حکومت و موج انتقادهای نمایندگان مجلس از ارتش، زعیم در آستانۀ برکناری قرار گرفت؛ اما او در 30 مارس 1949، به یاری شماری از افسران ارتش، بدون درگیری و خون‌ریزی کودتا کرد (موسوعة السیاسة، همانجا؛ حداد، 31؛ شیمُنی، 519؛ بشور، 138- 139؛ باسل، 262؛ عدول، 176). گفته‌اند که این کودتا هم‌سو با اهداف آمریکا برای تأمین منافع نفتی این کشور در منطقه بود: حفظ توازن قدرت عراق و سوریه، مقابله با نفوذ کمونیستها و پیگیری گفت‌وگوهای صلح با اسرائیل (باسل، 263 بب‍ ؛ ریتمل، 41، نیز برای آگاهی از نقش فرانسه در کنار آمریکا در این کودتا، نک‍ : .35ff). این کودتا دومین کودتا در جهان عرب، پس از کودتای نظامی بکر صدقی در 1936 م در عراق، و نخستین کودتا پس از جنگ جهانی دوم، و سرآغاز کودتاهای نظامی بعدی در سوریه بود. 
زعیم روز پس از کودتا، کابینۀ موقت تشکیل داد و کوشید بر امور مسلط شود. در همان روز، بیش از 70 نماینده در جلسۀ مجلس به کودتا رأی موافق دادند و مجلس کمیته‌ای برای برون‌رفت از بن‌بست برپایۀ قانون اساسی تشکیل داد. بااین‌حال، زعیم با سیاست‌مداران به تفاهم نرسید و در اول آوریل، مجلس نمایندگان را منحل کرد و قانون اساسی را به حالت تعلیق درآورد (نک‍ : دنبالۀ مقاله؛ حداد، 31، 34؛ ریتمل، 25؛ عبدالساتر، 94؛ مدنی، 61-62؛ بشور، 140، برای آگاهی از نام اعضای کمیته، نک‍ : همانجا)؛ آنگاه خود را رئیس دولت خواند، دو قوۀ مجریه و مقننه را در دست گرفت و ادارۀ دو وزارتخانۀ دفاع و کشور را شخصاً عهده‌دار شد (بشور، همانجا؛ حداد، 35؛ صقال، 27). 
در آغاز، برخی از احزاب سوریه ازجمله حزب ملی، حزب‌الشعب و اخوان‌المسلمین از کودتا حمایت کردند، اما مدتی بعد، حزب‌الشعب به مخالفت برخاست و حزب بعث هم از سیاستهای زعیم انتقاد کرد (باسل، همانجا؛ سیل، 87؛ حورانی، 2/ 972-973؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). 
انتخابات ریاست‌جمهوری در ژوئن 1949، فقط یک نامزد داشت که زعیم بود. او پس از این پیروزی بدون رقیب، از ریاست وزارتخانه‌ها کناره گرفت و محسن برازی، مدیر دفتر و دستیار سابق قوتلی، را به نخست‌وزیری منصوب کرد (بشور، 151؛ سیل، 88). به نظر می‌رسد که زعیم کم‌وبیش به شیوۀ آتاتورک نظر داشت: جدایی دین از سیاست و کاهش نفوذ و نقش روحانیان؛ تدوین قانون مدنی براساس نمونۀ غربی، اما با توجه به اصول شریعت اسلامی؛ اصلاحات ارضی؛ لغو موقوفات؛ توسعۀ کشاورزی و رفع موانع آن؛ تصویب قانونهای تجارت، مجازات و املاک؛ اعطای حق رأی به زنان تحصیل‌کرده، و مشارکت‌دادن آنان در امور سیاسی برای نخستین بار در جهان عرب؛ تهیۀ پیش‌نویس قانون اساسی جدید برای برقراری مردم‌سالاری، ازجمله تساوی حقوق زن و مرد؛ پاک‌سازی دستگاههای دولتی، به‌ویژه قوۀ قضاییه از فساد؛ تصویب یکسان‌سازی پوشش به شیوۀ غربی؛ اعلام آمادگی برای تکمیل طرحهای عمرانی پیشین، ازجمله طرح انتقال آب فرات به حلب با راهنمایی و یاری کارشناسان فرانسوی؛ احداث خط آهن در صحرای سوریه؛ برقراری نظام مالیاتی عادلانه براساس مالیات تصاعدی؛ و افزایش شمار مدارس و بیمارستانها (جعفری، 101؛ بشور، 143-144؛ فنصه، 182-183). 
زعیم در عرصۀ سیاست بین‌المللی به قدرتهای فرانسه و آمریکا، و در حوزۀ منطقه‌ای، نخست به کشورهای عراق و اردن تمایل داشت؛ امـا بعد به محور قـاهره ـ ریـاض پیوسـت که سیاستهـای منطقه‌ای یکسانی را دنبال می‌کردند (حداد، 37؛ مصطفى، 50؛ لیدن، 357). او برای همکاری با مصر در منطقه به قاهره سفر کرد و به پیروی از سیاستهای آمریکا، با طرح اتحاد «هلال الخصیب» یا «سوریۀ بزرگ»، شامل کشورهای عراق، اردن، سوریه، فلسطین و لبنان، که نوری سعید (1888- 1958 م/ 1306- 1378 ق)، نخست‌وزیر عراق، و انگلیس از آن حمایت می‌کردند، به مخالفت برخاست و هرچند در ژوئیۀ 1949، با اسرائیل پیمان آتش‌بس بست، پیش از آن با اسکان بیش از 000‘2 پناه‌جوی فلسطینی در سوریه موافقت کرده بود (باسل، 265؛ مصطفى، همانجا؛ کاوفلت، 1119). 
مجموعۀ رفتارها و سیاستهای زعیم اندک‌اندک منجر به نارضایی عمومی شد. او با رفتار نادرستی، آنتوان سعاده، فعال سیاسی لبنانی و استاد دانشگاه آمریکایی بیروت و مؤسس حزب ملی سوریه را که به سازمان‌دهی قیام مسلحانه ضد حکومت لبنان محکوم، و به سوریه پناهنده شده بود، به مقامات لبنانی تحویل داد و سبب محاکمۀ صوری و اعدام وی شد (همانجا؛ موسوعة العربیة ... ، 3/ 261). 
زعیم در عرصۀ سیاست داخلی هم در آوریل 1949، با صدور فرمانی به فرماندهی نظامی حق داد تا امتیاز روزنامه‌های مخالف را لغو کند و بدین ترتیب، 49 روزنامه توقیف شد؛ سپس فعالیت حزب کمونیست را ممنوع اعلام کرد، شماری از فعالان آن را به زندان انداخت و فعالیت دیگر احزاب را زیر نظر گرفت. سرانجام در مۀ 1949، فرمان انحلال همۀ احزاب را یک‌جا صادر کرد و وعده داد که پس از برگزاری همه‌پرسی قانون اساسی، احزاب می‌توانند فعالیت خود را از سر بگیرند. در پی این اقدام، حزب خلق در صف نخست مخالفان زعیم ایستاد و خواستار خروج ارتش از تشکیلات خود، و بازگرداندن مشروعیت به کشور شد (بشور، 149-150؛ کاوفلت، همانجا). 
سرانجام، مخالفان زعیم در ارتش، در کودتایی نظامی به رهبری سامی حناوی، زعیم و برازی را دستگیر، و پس از محاکمه‌ای سریع اعدام کردند (همو، 1120؛ موسوعة السیاسة، 2/ 539). 

مآخذ

باسل، نصیف جبر، «انقلاب حسنی الزعیم 1949 و موقف الولایات المتحدة الامریکیة منه»، الاستاذ للعلوم الانسانیة و الاجتماعیة، بغداد، 2014 م، شم‍ 89؛ بشور، امل میخائیل، دراسة فی تاریخ سوریا السیاسی المعاصر، طرابلس، 2003 م؛ جعفری، بشار، السیاسة الخارجیة السوریة: 1946-1982، دمشق، 1987 م؛ حداد، غسان محمد رشاد، من تاریخ سوریة المعاصر 1946-1966، عمان، 1422 ق/ 2001 م؛ حصنی، محمد ادیب، منتخبات التواریخ لدمشق، دمشق، 1928 م؛ حورانی، اکرم، مذکرات، قاهره، 2000 م؛ سیل، پاتریک، الصراع على سوریة: دراسة للسیاسة العربیة بعد الحرب 1945- 1958، ترجمۀ سمیر عبده و محمود فلاحة، دمشق، 1986 م؛ صقال، فتح‌الله میخائیل، من ذکریات حکومة الزعیم حسنی الزعیم، قاهره، دار المعارف؛ عبدالساتر، لبیب، التاریخ المعاصر، بیروت، 1970 م؛ عدول، جاسم محمد حسن و دیگران، تاریخ الوطن العربی المعاصر، موصل، 1986 م؛ فنصه، نذیر، ایام حسنی الزعیم 137 یوماً هزت سوریا، دمشق، 1993 م؛ مدنی، سلیمان، هؤلاء ... حکموا سوریة، دمشق/ بیروت، 1996 م؛ مصطفى، احمد عبدالرحیم، «حسنی الزعیم و المشروعات الهاشمیة»، حولیات کلیة الآداب، قاهره، 1404 ق، شم‍ 23؛ موسوعة السیاسة، به کوشش عبدالوهاب کیالی، بیروت، 1981 م؛ موسوعة العربیة العالمیة، به کوشش سعد بن عبدالرحمان بازعی، ریاض، 1419 ق/ 1999 م؛ نیز: 

Kauffeldt, J., «Zaim, Husni al-», The Encyclopedia of the Arab-Israeli Conflict: A Political, Social, and Military History, ed. S. C. Tucker, Santa Barbara etc., 2008, vol. I; Leiden, C., «Political Instability in Syria», The Southwestern Social Science Quarterly, New Jersey, 1965, vol. LXV, no. 4; Rathmell, A., Secret War in the Middle East: The Covert Struggle for Syria, 1949-1961, London/ New York, 1995; Shimoni, Y., Political Dictionary of the Arab World, New York/ London, 1987. 
لیلا مرادی