زرینه رود

زَرّینه‌رود، از مهم‌ترین و طویل‌ترین رودخانه‌های حوضۀ آبریز دریاچۀ اورمیه. 
زرینه‌رود در استانهای کردستان و آذربایجان غربی جاری است و شاخۀ اصلی آن که چم‌جَغَتو نام دارد، از دامنه‌های جنوبی کوههای پربرف چهل‌چشمه (ارتفاع: 510‘2 متر) در کردستان، واقع در 48کیلومتری جنوب شرقی شهرستان سقز، سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه در مسیر خود از جنوب شرقی به شمال غربی، زمین روستاهای بسطام، خوشه‌دره و دو‌آب را آبیاری می‌کند و در این راه، شاخه‌هایی چون مال‌گوره، بایدر و بیان‌‌دره را دریافت می‌دارد (افشین، 1/ 494-495). شاخۀ اصلی تشکیل‌دهندۀ زرینه‌رود در جایی به نام قشلاق‌پُل، آب رودخانۀ قوره‌قلعه (گوره‌قلعه) را دریافت می‌دارد؛ سپس با افزوده‌شدن ریزابه‌های پرشماری، وارد دریاچۀ سد زرینه‌رود می‌شود. 
سد خاکی زرینه‌رود در سال 1350 ش/ 1971 م در قریۀ یمین‌آباد، واقع در 85کیلومتری جنوب شرقی میاندوآب، ساخته شده است. در این محل، شماری از مهم‌ترین شاخه‌های تشکیل‌دهندۀ زرینه‌رود به این رودخانه می‌پیوندند که از آن جمله‌اند: رودخانۀ سقز که در روستای داش‌آلوجه وارد شاخه‌های غربی آبهای سد می‌شود؛ رودخانۀ خورخوره که از طریق شاخه‌های شرقی به سد می‌ریزد؛ و رودخانۀ ساروق که از شعبه‌های مهم زرینه‌رود به‌ شمـار می‌رود و در محل دریاچۀ این سد به زرینه‌رود می‌پیوندد (افشین، همانجا، نیز حاشیۀ 1؛ جعفری، 250؛ فرهنگ ... ، 1/ 58). زرینه‌رود پس از خروج از سد، در مسیر خود به سوی شمال، وارد شهر شاهین‌دژ می‌شود و پس از دریافت آب رودخانۀ آخچی که از دامنه‌های کوه قره‌داش روان است، در جهت شمال غربی تغییر مسیر می‌دهد و به سد انحرافی نوروزلو می‌ریزد. رودخانۀ آجرلو از دیگر شاخه‌های مهم زرینه‌رود است که در همین محل با این رودخانه یکی می‌شود. زرینه‌رود پس از گذر از سد نوروزلو، وارد میاندوآب می‌شود؛ سپس با گذر از این شهر، به موازات سیمینه‌رود، به سوی شمال غربی ادامۀ مسیر می‌دهد. این رودخانه سرانجام در 30کیلومتری بناب، در روستای قره‌گزلو به دریاچۀ اورمیه می‌ریزد (همانجاها). 
زرینه‌رود بـا حدود 300 کمـ‍ درازا، دارای حوضۀ آبریزی بـه مسـاحت بیش‌ از 000‘11 کم‍ـ2 است. این رودخانه در پایـان فصل زمستان و آغاز فصل بهار، پرآب و سیلابی است؛ چنان‌که طغیان آن زیانهای بسیاری به مناطق اطراف مسیر رودخانه وارد می‌کند، اما در دیگر روزهای سال، آب کمتری دارد. گذر از زمینهای سست و شیب‌دار، با سرعت زیاد، سبب شسته‌شدن بستر رودخانه می‌شود. به همین سبب، آب زرینه‌رود همواره دارای مقادیری گل‌و‌لای و مواد معلق است. این مواد که حاصل فرسایش دائمی بستر حوضۀ رودخانه است، در مصب رودخانه رسوب می‌کند و سبب گستردگی و باتلاقی‌شدن دلتای آن می‌شود ( فرهنگ، افشین، جعفری، همانجاها). 

سبب نام‌گذاری

این رودخانه از دیرباز، زرینه‌رود خوانده می‌شده است؛ اما در دورۀ ایلخانیان (ح 654-750 ق/ ح 1256- 1349 م)، با توجه به دل‌بستگی مغولان به دشتهای جنوبی آذربایجان و استقرار در این نواحی، آنها بر برخی از عوارض طبیعی آنجا نامهایی مغولی نهادند. از آن میان، رودخانۀ زرینه‌رود را که تا پیش از آمدن مغولان به آذربایجان بدین نام خوانده می‌شد، جغتو نامیدند (نک‍ : رشیدالدین، 2/ 1048، 1051). بنابر نوشتۀ رشیدالدین فضل‌الله، اراضی زرینه‌رود قشلاق شاهان مغول بوده و هلاگو در 663 ق/ 1265 م، در کنار این رودخانه درگذشته است (همانجا). به نوشتۀ حمدالله مستوفی، که در سدۀ 8 ق/ 14 م از این رودخانه با نام جغتو یاد کرده است، این رودخانه با درازای 20 فرسنگ، از کوههای کردستان در حدود دیه سیاه‌کوه سرچشمه می‌گیرد، زمینهای ولایت مراغه را آبیاری می‌کند و در پایان به دریای شور طسوج یا طروج (دریاچۀ اورمیه) می‌ریزد (ص 87، 223، 241). از نوشتۀ رشیدالدین فضل‌الله (645- 718 ق/ 1247- 1318 م) این‌گونه پیدا ست که در دورۀ او نام زرینه‌رود در میان مردم همچنان رواج داشته، و نام مغولی جغتو فقط برای ثبت این رودخانه در اسناد رسمی به‌ کار رفته است (همانجا)؛ اما حمدالله مستوفی در اواخر دورۀ ایلخانیان از این رودخانه فقط با نام جغتو یاد کرده است. گویا این نام مغولی از آن زمان در میان مردم پذیرفته شده بود و این رودخانه را از آن ‌پس بدان نام می‌خوانده‌اند. 
در منابع دورۀ قاجار، این رودخانه همچنان با نام جغتو ضبط شده است (نک‍ : اعتمادالسلطنه، 1/ 651؛ مرگان، 2/ 3). در دورۀ پهلوی اول، از این رودخانه با نام تاریخی و اصلی آن، زرینه‌رود، یادکرده‌اند (نک‍ : احتسابیان، 133؛ رزم‌آرا، 14)؛ امـا امروزه نیز نـام جغتو نزد مردم محل کاربرد دارد. 

مآخذ

احتسابیان، احمد، جغرافیای ایران، مخصوص مدارس نظام، تهران، 1318 ق؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترینج، لیدن، 1331 ق/ 1913 م؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیایی نظامی ایران (کردستان)، تهران، 1320 ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌ التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373 ش؛ فرهنگ جغرافیای رودهای کشور (حوضۀ آبریز دریاچۀ اورمیه)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1381 ش؛ مرگان، ژ. ‌د.، ایران، مطالعات جغرافیایی، ترجمۀ کاظم ودیعی، تبریز، 1339 ش.

علیرضا بنی‌جانی