آقا میرک

آقا میرک اصفهانی \āqā mīrak-e esfahānī\، از هنرمندان مکتب تبریز دوم، فعال در سدۀ 10 ق/ ۱۶ م.
از وی با نامهای جلال‌الدین حسینی، جلال‌الدین میرک و میرک حسینی اصفهانی نیز در متون یاد شده است (کریم‌زاده، ۱/ ۱۳۲؛ خزایی، ۴۱). از تاریخ تولد او اطلاعی دقیق نداریم، اما ظاهراً از خاندان سادات، و متولد اصفهان بود. کار هنری خود را از هرات شروع کرد و بعدها برای شاگردی در محضر بهزاد به تبریز رفت (کریم‌زاده، همانجا؛ آژند، نگارگری ... ، ۱/ ۳۹۹؛ ولش، نسخه‌آرایی ... ، ۱۱۸؛ کونل، 1874)؛ از این‌رو، در برخی از متون از او به‌عنوان شاگرد بهزاد نام برده می‌شود (عالی، ۱۰۴). 
شاه اسماعیل هنگامی‌که شاه تهماسب را به حاکمیت هرات ‌گمارد، شماری از هنرمندان و ادبا را برای آموزش او مأمور کرد که در میان آنان نام میرک اصفهانی نیز دیده می‌شود (پیربوداق، ۱۴۴؛ آژند، مکتب ... هرات، ۳۷۱). بعدها آقا میرک از هم‌نشینی و هم‌صحبتی شاه تهماسب صفوی برخوردار، و از بلندپایه‌ترین نقاشان دربار شمرده ‌شد (کنبی، 55-56, 65؛ مارتین، I/ 51؛ دیبا، 84؛ نک‍ : گری، ۱۲۱؛ اسکندربیک، ۱/ ۱۷۴؛ قاضی احمد، ۲۷۱-۲۷۲). دوست محمد در مقدمۀ مرقع بهرام میرزا (نک‍ : پاکباز، دایرة ‌المعارف ... ، ۱/ ۱۲۰)، و نویدی شیرازی (ص 105)، از شاعران و نویسندگان شاه تهماسب، آقا میرک را نسبت به استادان و نقاشان پیشین متمایز و سرآمد دانسته‌اند. 
آقا میرک در دربار شاه تهماسب به مقام گَرَک یراق شاه (وزیر دربار شاه) منصوب شد (قاضی احمد، ۲۷۲؛ کنبی، 56). آقا میرک را می‌توان از هنرمندان اثرگذار در خلق دو اثر ماندگار از کتابخانۀ سلطنتی شاه تهماسب دانست: شاهنامۀ شاه‌تهماسبی و خمسۀ نظامی (ولش، همانجا).
بهزاد در سال ۹۲۸ ق/ 1522 م، فرمان «کلانتری کتابخانۀ سلطنتی صفویان» را از شاه اسماعیل صفوی دریافت کرد و احتمالاً شاهنامۀ شاه‌تهماسبی نخستین نسخه‌ای است که تحت نظر او، آقا میرک و دیگر هنرمندان برای کتاب‌آرایی آماده شد (آژند، همان،۳۹۶). امور اجرایی این اثر به بهزاد، و نظارت هنری آن به سلطان محمد و بعد از او به میر مصور و آقا میرک سپرده شد (همان، ۳۷۰؛ نیز نک‍ : کورکیان، ۴۱؛ ولش، همانجا)؛ ازاین‌رو، آقا میرک از نقاشان اصلی شاهنامۀ شاه تهماسب معروف به شاهنامۀ هوتون است (گرابر، ۷۶). از نگاره‌های او در این اثر می‌توان به چوگان‌بازی گشتاسب؛ پیداکردن رستم، کیقباد را؛ حضور فردوسی در مقابل سلطان محمود غزنوی و مجلس به‌تخت‌نشستن بهرام اشاره کرد (همو، ۱۲۳؛ کریم‌زاده، ۱/ ۱۳۴-۱۳۵). 
نسخۀ نفیس خمسۀ نظامی، تدوین‌یافته در کتابخانۀ شاه تهماسب که اکنون در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود، در بین سالهای ۹۴۵- ۹۴۹ ق/ 1538-1542 م کتابت شده، و تعدادی از تصاویر آن منسوب به آقا میرک است که در آنان استادی و تبحر او را می‌توان مشاهده کرد (گرابر، ۷۷؛ کریم‌زاده، ۱/ ۱۳۲؛ حسن، ۱۳۸؛ بهاری، 194). از برجسته‌ترین مینیاتور‌های او در این کتاب می‌توان به تصویر مجنون در بیابان اشاره کرد که اطراف او حیوانات درنده با حالات مختلف گرد آمده‌اند و چند تک‌درخت نیز دیده می‌شود. دیگری انوشیروان را در کنار قصر ویرانه‌ای در حال گوش‌دادن به آواز جغد تصویر کرده است. نگاره‌های دیگر مربوط به این نسخه و منسوب به آقا میرک از این قبیل‌اند: دیدار شاپور و خسرو؛ به‌تخت‌نشستن خسرو؛ بارگاه شاه تهماسب و رقابت کیمیاگران و چندین نگارۀ دیگر (نک‍ : ولش، نقاشی ... ، ۱۲، ۲۶، ۶۷؛ گرابر، حسن، همانجاها؛ کریم‌زاده، ۱/ ۱۳۳-۱۳۴). در تصویرسازی کتاب فال‌نامه، مربوط به حدود سال ۹۵۶ ق/ 1549 م، نیز آقا میرک نقش داشته است (کنبی، 57).
در دهۀ ۹۶۰ ق، شاه تهماسب از حمایت هنرمندان دست کشید و شماری از آنان ازجمله آقا میرک به مشهد نزد ابراهیم میرزا رفتند تا در کتابخانۀ او کار کنند. پس از آن، آقا میرک ازجمله نگارگرانی بود که در نسخۀ هفت اورنگ جامی (۹۶۴- ۹۷۳ ق)، در کارگاهی در خراسان فعالیت کرد (آژند، مکتب ... اصفهان، ۴۴؛ پاکباز، نقاشی ... ، ۹۳-۹۴).
او در طراحی تشعیر نیز بسیار استاد بود و نمونۀ آن تشعیری است که برای گلستان سعدی انجام داده است (‌ولش، همانجا). وی در هنر جلدسازی نیز ابداعاتی ایجاد کرد و با به‌کارگیری بوم مقوایی و مواد و مصالح تازه، روی جلدها را با ترکیبات جدیدی ‌آراست، همچنین بر بوم مشکی و یا رنگهای دیگر تشعیرهای برجسته ‌ساخت. تشعیرهای روغنی با درخت و باغ و صحرا و گل‌وبوته و جانورسازی، مانند اژدها، سیمرغ و گرفت‌وگیرهای روی جلد کاغذی و مقوایی چندلایه، همگی شیوۀ کار او بودند (هراتی، 217؛ حقیقت، ۸۳۵)، و این خود موجب پایه‌گذاری سبکی نوین شد که جلوه‌های آن هنوز در هنرهای سنتی باقی است (هراتی، 218). 
آقا میرک در انتخاب مضامین مجلس‌سازیها مهارت ویژه‌ای داشت و همچنین شناخت درست او از مواد و رنگها باعث آفرینش هنرهای بی‌بدیلی شد (همو، 217- 218). شیوه‌های ابداعی او به سرزمینهای دیگر ازجمله شبه‌قارۀ هند و ترکیه نیز رسید (همو، 218). مشخصات سبک او را می‌توان جانورنگاری استادانه و به‌کارگیری رنگهای ملایم دانست (پاکباز، دایرة‌المعارف، همانجا؛ کریم‌زاده، ۱/ ۱۳۲؛ ولش، نسخه‌آرایی، ۱۱۸). او در به‌تصویرکشیدن جزئیات سرآمد تمام هم‌عصران خود بود و همچنین با به‌تصویردرآوردن گونه‌های آرمانی از پیکره‌ها، افسونی شاعرانه به مجالس درباری می‌بخشید (کونل، 1874). او ظاهراً در سرودن شعر و همچنین خوش‌نویسی نیز دست داشته، و خطوط نستعلیق و ثلث نگاره‌های خود را می‌نوشته است (نک‍ : سام میرزا، ۴۷؛ کریم‌زاده، همانجا). 
از شاگردان آقا میرک می‌توان به استاد ملک‌محمد قاسم، میرزا علی، شاهقلی نقاش و محمدحسین طوطی، سلطان محمد تبریزی و خواجه عبدالصمد شیرازی اشاره کرد (خزایی، ۴۱؛ ولش، کریم‌زاده، همانجاها).
آقا میرک بعدها پس از سفر به قزوین، حدود سال ۹۸۳ ق، در آنجا درگذشت (آژند، نگارگری ... ، ۱/ ۳۹۹).

مآخذ

آژند، یعقوب، نگارگری ایران، تهران، ۱۳۸۹ ش؛ همو، مکتب نگارگری اصفهان، به کوشش عسکر بهرامی، تهران، ۱۳۸۵ ش؛ همو، مکتب نگارگری هرات، تهران، ۱۳۸۷ ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۰ ش؛ پاکباز، رویین، دایرة‌المعارف هنر، تهران، ۱۳۹۵ ش؛ همو، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، ۱۳۷۹ ش؛ پیر بوداق منشی، جواهر الاخبار، به کوشش محسن بهرام‌نژاد، تهران، 1378 ش؛ حسن، زکی محمد، تاریخ نقاشی در ایران، ترجمۀ ابوالقاسم سحاب، تهران، 1356 ش؛ حقیقت، عبدالرفیع، تاریخ هنرهای ملی و هنرمندان ایرانی از کهن‌ترین زمان تاریخی تا پایان دورۀ قاجاریه: از مانی تا کمال‌الملک، تهران، ۱۳۶۹ ش؛ خزایی، محمد، کیمیای نقش، مجموعه‌آثار طراحی اساتید بزرگ نقاشی ایران و بررسی مکاتب نقاشی از مغول تا آخر صفوی، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش غلامعلی وحید دستگردی، تهران، ۱۳۱۴ ش؛ عالی، مصطفى، مناقب هنروران، ترجمه و حاشیۀ توفیق هاشم‌پور سبحانی، تهران، ۱۳۶۹ ش؛ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به کوشش کمال حاج‌سیدجوادی، تهران، 1400 ش؛ کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، 1984 م/ ۱۳۶۳ ش؛ کورکیان، ا. م.، باغهای خیال: هفت قرن مینیاتور ایران، ترجمۀ پرویز مرزبان، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ گرابر، ا.، مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند، تهران، ۱۳۸۳ ش؛ گری، ب.، نقاشی ایران، ترجمۀ عربعلی شروه، تهران، ۱۳۶۹ ش؛ نویدی شیرازی، زین‌العابدین، آیین اسکندری، به کوشش ابوالفضل رحیمُف، مسکو، ۱۹۷۷ م؛ ولش، استوارت کری، نسخه‌آرایی سلطنتی ایران: مینیاتورهای عصر صفویه، ترجمۀ بتول ریاحی دهنوی، تهران، ۱۳۸۸ ش؛ همو، نقاشی ایرانی: نسخۀ نگاره‌های عهد صفوی، ترجمۀ احمدرضا تقاء، تهران، ۱۳۹۸ ش؛ هراتی، محمدمهدی، «مولانا جلال‌الدین میرک اصفهانی»، مجموعه‌مقالات نگارگری مکتب اصفهان، تهران، ۱۳۸5 ش؛ نیز:

Bahari, E., Bihzad, Master of Persian Painting, ed. A. Schimmel, London / New York, 1977; Canby, Sh. R., The Golden Age of Persian Art, 1501-1722, London, 2008; Diba, L. S., «The Qajar Court Painter Yahya Ghaffari», Persian Painting From Mongols to the Qajars, ed. R. Hillenbrand, London/ New York, 2000; Kühnel, E., «History of Miniature Painting and Drawing», A Survey of Persian Art From Prehistoric Times to the Present, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran, 2012, vol. V; Martin, F. R., The Miniature Painting and Painters of Persia India and Turkey From the 8th to the 18th Century, London, 1912.
ندا اخوان اقدم