احصایی

احصایی \ehsāyī \، محمد (ز 8 تیر 1318)، خوش‌نویس، نقاش و گرافیست ایرانی. 
محمد احصایی در قزوین دیده به جهان گشود. درشش‌سالگی همراه با خانواده به تهران مهاجرت کرد. وی از کودکی به خط‌نویسی علاقۀ بسیار داشت. او در 1332 ش، تحصیلات خود را در رشتۀ ادبی آغاز کرد. در این سالها، کتیبه‌ای زیبا به خط علیرضاعباسی بر سردرِ ورودی عمارت عالی‌قاپو، و نیز کتیبه‌های قرآنی و تزیینات معماری مسجدجامع قزوین الهام‌بخش وی در آفرینش آثار هنری بود. احصایی در 1337 ش، موفق به اخذ دیپلم ادبی از دانش‌سرای مقدماتی شد. در دانش‌سرا به‌واسطۀ معلم خط ونقاشی خود، علی‌اکبر نجم‌آبادی، با سیاه‌مشقهای میرزا رضا کلهر ورسالۀ رسم المشق عمادالکتاب قزوینی بیشتر آشنا شد و بر مهارتخود در نوشتن نستعلیق و شکسته‌نستعلیق تا بدان حد افزود کههم‌زمان با تحصیل، به تدریس خوش‌نویسی نیز اشتغال داشت (احصایی، «آینه‌‌ای ... »، 5- 8؛ قلیچ‌خانی، 307- 309). 
احصایی پس از اتمام دورۀ دانش‌سرا، به استخدام وزارتفرهنگ درآمد و از 1338 ش، در برخی مدارس تهران به تدریس دروس ادبیات و خوش‌نویسی پرداخت (شعار <بخش 2>، 22؛«زندگی ... »، 202). وی هم‌زمان با تدریس در مدرسه، حدود یک سال و نیم، از محضر استاد حسین میرخانی بهره برد. از 1341 ش، به مدت 4 سال، خوش‌نویس و مدیر گرافیک سازمان جوانان جمعیت شیروخورشید سرخ ایران بود. در سالهای 1343 تا 1353 ش نیز در سازمان کتابهای درسی ایران به‌عنوان خطاط، رسّام،گرافیست و بعدها به‌عنوان مؤلف و کارشناس کتابهای هنر همکاری داشت. حاصل فعالیتهای این دورۀ وی تألیف یک دورۀ سه‌سالۀ بخش خط کتابهای هنر دورۀ راهنمایی و روش تدریس آن بود(همانجا؛ احصایی، همان، 7- 9). 
احصایی در 1346 ش، برای تحصیل در رشتۀ نقاشی، بهدانشکدۀ هنرهای زیبا وارد، و پس از راه‌اندازی رشتۀ گرافیک در هنرهای تجسمی، به این رشته منتقل شد. وی که در دورۀ دانشجویی، تدریس 4 واحد درس خطاطی را بر عهده داشت، از 1357 ش، به عضویت هیئت علمی گروه هنرهای تجسمی دانشگاه تهراندرآمد (شعار <بخش 1>، 9؛ قلیچ‌خانی، 309). 
آثار هنری احصایی را می‌توان در 4 ساحت خوش‌نویسی، نقاشی خط، نشانه‌نوشته و نقش‌برجسته دسته‌بندی و بررسیکرد. نخستین جلوۀ ظهور و بروز هنر احصایی در خوش‌نویسی است.او خوش‌نویسی را هنری سنتی، قدسی و الٰهی، و از نظر صورت و مفهوم، سند هویت ملت ایران می‌داند و بر این عقیده است که هنرمند خوش‌نویس، درعین وفاداربودن به سنت، باید با نوعی آزادی عمل و تبلور فردیت خود در آفرینش اثر هنری،پاسخ‌گوی نیازهای انسان در زمانۀ حاضر باشد (نک‍ : «سیروسلوکی ... »،142- 144، نیز «تولید ... »، 14؛ قلیچ‌خانی، 319). 
احصایی را از بزرگ‌ترین شخصیتهای هنری در حوزۀ خوش‌نویسی تاریخ معاصر ایران دانسته‌اند که تمام اقلام سنتی اسلامی و ایرانی را در نهایت استادی می‌نویسد (آغداشلو،535). آثار خوش‌نویسی وی بیشتر به خطوط نستعلیق، شکسته‌نستعلیق، ثلث، محقق و ریحان است. او را همچنین به‌عنوان احیاگر قلممحقق در دورۀ معاصر می‌شناسند (احصایی، «آینه‌ای»، 5-12؛ شعار، همانجا؛ هاشمی‌نژاد، 238). از آثار خوش‌نویسی این هنرمند، کتابت دیوان حافظ به خط نستعلیق و قرآن کریم به خط محقق است. کتابت دیوان حافظ براساس تصحیح بهاءالدین خرمشاهی صورت گرفت و انتشارات نگار آن را در 1389 ش منتشر کرد.وی در کتابت قرآن، به قرآنی که احمد بن سهروردی آن را به خط محقق به نگارش درآورده بود، نظر داشت. احصایی کتابت قرآن را در 1391 ش آغاز، و در 1396 ش، در 666‘2 صفحۀپنج‌سطری روی مقوای الوان ضخیم و بافت‌دار به پایان برد (قلیچ‌خانی،313- 314). همچنین مجموعۀ سیاه‌مشقهای این هنرمند را انتشاراتنظر در 1400 ش، با عنوان مشق‌شبهای محمد احصایی منتشر کرده است. 
احصایی به‌عنوان مبدع نقاشی‌خط در ایران شناخته می‌شود.وی این آثار خود را حاصل برداشتی خاص، و نگاهی انتزاعی بهخطاطی می‌داند تا از هر تعلقی، حتى مصرفی و کاربردی بودن آن برای انتقال مفاهیم روزمره منتزع باشد (احصایی، «به اهداف ... »، 7). چند عامل در شکل‌گیری و نضج و تثبیت سبک و شیوۀ هنری احصایی در نقاشی‌خط نقش داشت. وی در همان سالهای پایانی دهۀ 1330 ش، با پرویز تناولی آشنا شد و به پیشنهاد و تشویق او، در صدد برآمد تا نوآوریهایی در زمینۀ خطاطی داشته باشد.در دانشکدۀ هنرهای زیبا نیز، با راهنمایی و تشویق کارل اشلامینگر، هنرمند آلمانی و مدرس دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران،با کار بر روی خط ثلث، به ‌نوعی برداشت و بیان شخصی از سنت خط‌نگاری رسید. در کنار این عوامل، با فعالیت در مؤسسات گرافیکی، هرچه بیشتر موفق به کشف زبان بصری و کاربرد امروزی خطاطی شد و نخستین آثار نقاشی‌خط خود را پدیدآورد (شعار <بخش 2>، 22؛ احصایی، «آینه‌ای»، همانجا). 
نخستین اثر رسمی احصایی در شیوۀ نقاشی‌خط، اثری باعنوان گرههای خیام است که در 1347 ش، براساس یکی از رباعیات خیام خلق کرد (شعار، همان، 23). وی در آثار نقاشی‌خط خود، با توجه به ظرفیت بافت و ساخت حروف خطوطی چون ثلث و نسخ، و با بهره‌مندی از خط بنّایی و کاربرد خطوط تزیینی در کتیبه‌ها و سرلوحه‌ها، معماری خط را در ترکیب‌بندیهایآثارش شکلی هنری و جلوه‌ای فرهنگی بخشید. در نخستین کارهای احصایی که آیه یا شعر و عبارتی خاص به تصویر درآمده است، هنرمند هم به تعالی شکلها و ترکیب‌بندیهای جدید، و هم بهارتباط معنایی و روح پیام‌گذاری اثر توجه داشته است. این کارهای اورا می‌توان دنبالۀ تجارب استادان سلف خوش‌نویسی، به‌ویژه کتیبه‌نویسانی دانست که خط‌نوشته‌های تزیینی‌شان مساجد و بقعه‌ها را آذین می‌بسته است. در آثار متأخر، رفته‌رفته به جای پرداختن به عبارات معین پیام‌بخش، به ظرفیت واژه‌ها و حروف توجه می‌شود و کلمه به دلیل زیبایی نهادی خود عهده‌دار زیبایی‌شناسی اثر می‌شود (مجابی، 230، 232). احصایی همچنیناز 1354 ش، شروع به کشیدن تابلوهایی با محوریت کلمۀ «اللّٰه» یا عبارت قرآنی «لا الٰه الا اللّٰه» معروف به «الفبای ازلی» کردکه نوعی ذکر تصویری «اللّٰه»، و نمودی از عرفان و تصوف اسلامی است («زندگی»، 200). 
احصایی در 1349 ش، به آمریکا سفر کرد و هم‌زمان بامطالعه و تحصیل در مؤسسۀ فناوری نیویورک، به کارهای گرافیکیروی آورد. وی با الهام از طرحهای مختلف آن شهر، به نویسه‌نگاری و طراحی نشانه‌نوشته علاقه‌مند شد و در سالهای مختلف بهطراحی نشانه‌نوشته‌های سازمانها یا مؤسساتی، چون بنیاد نهج‌ البلاغه، فرهنگستان هنر، فرهنگ‌سرای نیاوران، انتشارات ابوذر، سازمان کتابهای درسی، موزۀ گرافیک ایران و همچنین عنوان برخی از روزنامه‌ها پرداخت (شعار، همان، 24؛ «زندگی»، 201). او درطراحی و کشف امکانات تصویری حروف و معنی‌بخشیدن به آنها،افزون‌بر تجربیات خود در خوش‌نویسی و نقاشی‌خط، از آثار هربلوبالین، طراح معروف آمریکایی، شیوه‌های آموزش نویسه‌نگاری در مدرسۀ بال/ بازل سویس و برخی آثار منتشرشده از استادان مطرح اروپایی در زمینۀ طراحی بهره برده است (عباسی، 256). درمجموع، کار احصایی در عرصۀ طراحی گرافیک نمودی خوش‌نویسانه دارد و از پوستر تا نشانه‌نوشته‌های او، همه ابتدا در حروف و بازیهای ساختاری و سنجیده با ترکیب حروفخلاصه می‌شود و درنهایت، نقش گرافیکی ایفا می‌کند («زندگی»، همانجا). 
احصایی همچنین آثاری به‌صورت نقش‌برجسته دارد. در این بخش از فعالیت هنری نیز عنصر اصلی کارهای او همچنان خوش‌نویسی و بازی خلاقانه با حروف است. معروف‌ترین آنها نقش‌برجستۀ تالار اجتماعات دانشکدۀ الٰهیات دانشگاه تهران است که آن را در 450 مـ2 در قالب حروف، و بـازی با حرکتو ترکیب کلمات، متأثر از داستان سیمرغ منطق‌ الطیر عطار اجراکرده است. از دیگر آثار این هنرمند در قالب نقش‌برجسته، نمای سفـارت ایران در ابوظبی در 330 مـ2 است کـه حروفتک‌رنگ بر زمینه‌ای به‌ظاهر کهنه و هندسی و انتزاعی به تصویردرآمده‌اند (همانجا؛ مجابی، 234-235). 
آثار احصایی در چندین نمایشگاه انفرادی یا گروهی در ایران و خارج از ایران به نمایش درآمده است. همچنین آثار نقاشی‌خط این هنرمند، در حراجهای آثار هنرمندان جهان، ازجمله درحراجهای بین‌المللی ساتبیز، کریستیز، و بونامز با استقبال کم‌نظیریمواجه شده است. 
چندین دهه فعالیت مستمر علمی و هنری احصایی سبب شد وی در 1383 ش، به عضویت پیوستۀ فرهنگستان هنر درآید و به‌عنوان چهرۀ ماندگار برگزیده شود و در 1384 ش، نشان درجۀ یکم ملی فرهنگ و هنر از رئیس‌جمهور وقت دریافت نماید («زندگی»، 204- 209). 

مآخذ

آغداشلو، آیدین، «گزارش مراسم شب حافظ»، به کوشش شیما قربانی‌نیا، بخارا، تهران، 1390 ش، س 14، شم‍ 80؛ احصایی، محمد، «آینه‌ی روبه‌روی پنج دهه هنر نقاشـی‌خط <مصاحبه>»، رشـد آموزش هنر، تهران، 1392 ش، دورۀ 11،شم‍ 2؛ همو، «به اهداف زندگی‌بخش خوش‌نویسی بپردازیم»، سلام، تهران، 1377 ش، س 8، شم‍ 152‘2؛ همـو، «تولید هنـر مهم‌تر از تولید فـن است»، خبرنامۀ فرهنگستان هنر، تهـران، 1383 ش، س 3، شم‍ 19؛ همـو، «سیـروسلوکـی در خط وخـوش‌نویسـی»، فصلنامـۀ هنر، تهـران، 1364-1365 ش، شم‍ 10؛ «زندگـی و آثـار محمداحصایی»، بخارا، تهران، 1401 ش، س 27، شم‍ 149؛ شعار، علی، «رفیق قدیمی درد؛ رودررو بـا استاد محمد احصایی»، هنر پارسـی، تهران، 1384 ش، س 1، شم‍ 5-6 <بخش 1>؛ همو، همان، 1385 ش، س 1، شم‍ 7 <بخش 2>؛ عباسی، مجید، «دربارۀخوش‌نویسی، تایپوگرافی، دیزاین و طراحی گرافیک؛ روبه‌رو با محمد احصایی»، بخارا، تهران، 1401 ش، س 27، شم‍ 149؛ قلیچ‌خانـی، حمیدرضـا، «ابوالهول هنـر ایـران»، همـان؛ مجابی، جواد، «چندوچونی در آثار محمد احصایی»، همان؛ هاشمی‌نژاد، علیرضا، «از حجب تا شوریدگی، دربارۀ محمد احصایی»، همان. 

علی تقوی