کردی اردلانی

كردی اردلانی / kordi ardalâni/،   یا سنه‌ایی (سنندجی)، گونۀ زبانی رایج در شهر سنندج و استان کردستان. نام این گونه از امارت اردلان گرفته شده است که به دست امپراتوریهای عثمانی و ایران برچیده شد (آنونبی، 28). اطلاق نام سنه‌ایی، این گونۀ زبانی را محدود به شهر سنندج می‌کند، حال‌آنکه این گونه در نواحی هم‌جوار نیز به کار می‌رود. 
زبان کردی براساس ویژگیهای زبان‌شناختی و نه معیارهای جغرافیایی، به 3 گویش اصلی تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از کردی شمالی (کرمانجی)، مرکزی (سورانی) و جنوبی (کلهری) (دبیرمقدم، 601). گونۀ اردلانی یکی از گونه‌های کردی مرکزی به شمار می‌رود (آنونبی، همانجا) و در شهرستان سنندج و نواحی هم‌جوار آن ازجمله کامیاران، دیواندره و لیلاخ رایج است (رخزادی، 37). به گفتۀ آنونبی (همانجا)، به نظر می‌رسد گویش کردی مرکزی که در دیوان‌دره به آن گفت‌وگو می‌شود در نقطۀ گذار بین گویشهای اردلانی و سورانی است و درواقع ممکن است بیشتر با ساختار اردلانی هماهنگ باشد. 
شهر سنندج با طول جغرافیایی ˚46 و ´59 و˝55 و عرض ˚35 و ´18 و ˝14 (نک‍ : «پایگاه ... »، بش‍‌ ) در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1400 ش دارای جمعیتی در حدود 400‘448 تن بوده است. همچنین جمعیت شهر کامیاران در این سال 500‘65 تن و شهر دیوان‌دره 950‘ 3 تن برآورد شده است (نک‍ : «درگاه ... »، بش‍‌ ). 
امین (Amin) به‌طور کلی 3 نظام نوشتاری برای کردی قائل است: صورت تغییریافتۀ خط عربی، الفبای رومیایی و الفبای تغییریافتۀ سیریلیک (ص 10). نظام نوشتاری این گونه، مانند دیگر گونه‌های کردی مرکزی، دارای الفبای نوشتاری عربی است. این نظام نوشتاری تقریباً به‌طور کامل واجی است و در آن، هر نویسه در برابر یک واج می‌آید (به‌جز واکۀ /I/  که نشانه‌ای ندارد؛ درحالی‌که در الفبای کردی لاتینی نویسه‌ای مختص به خود دارد).

پیشینۀ پژوهش

دربارۀ کردی مرکزی آثار فراوانی وجود دارد؛ اما آثاری که به کردی اردلانی اختصاص داشته باشند اندک‌اند؛ هرچند بسیاری از ویژگیهای زبان‌شناختی کردی اردلانی قابل تعمیم از مطالعات دیگر بر کردی مرکزی هستند. از میان چندین پایان‌نامۀ موجود در بارۀ گویش اردلانی، به اینها می‌توان اشاره کرد: توصیف زبان‌شناختی گویش کردی سنندجی از والی رضایی (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان، 1375 ش)، بررسی گونۀ سنندجی زبان کردی از امید نیچی (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، 1387 ش)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ئه‌سرین (اسرین) پرنگ با عنوان بررسی ستاک ماضی و مضارع افعال کردی گویش اردلانی از دیدگاه رویکرد بهینگی (دانشگاه تهران، تهران، 1390 ش)، پایان‌نامۀ دکتری محمدصدیق زاهدی با عنوان بررسی فرایندهای واجی کردی سنندجی براساس واج‌شناسی بهینگی (دانشگاه اصفهان، دانشکدۀ زبانهای خارجی، 1392 ش). همچنین مقالۀ «دستگاه واجی گویش کردی سنندجی» از غلامحسین کریمی دوستان (1372 ش، نک‍ : مآخذ) ازجمله پژوهشهای انجام‌شده دربارۀ این گونه است .

ویژگیهای آوایی

به‌طور کلی، زبان کردی (گویش مرکزی) 38 واج دارد که شامل 30 همخوان و 8 واکه است. این نظام واجی کمابیش در بیشتر آثار موجود دربارۀ کردی مرکزی تأیید شده، و گونۀ اردلانی که زیرمجموعه‌ای از کردی مرکزی است همان نظام واجی را دارد. اختلافهای اندکی که در مطالعات مختلف به چشم می‌خورد بیشتر مربوط به واج تلقی‌نکردن واجهای انسدادی ـ چاکنایی [ʔ] (مکنزی، 7؛ احمد < Ahmed >، ژوان، 34)، سایشی لب و دندانی واک‌دار [v] (زاهدی، 12؛ حامد < Hamid >،د16)، سایشی ـ ملازی واک‌دار [ʁ] (همو، 18) و خیشومی ـ نرم‌کامی [ŋ] است (احمد، عبدالمجید، 55؛ رخزادی،70). همچنین جایگاه تولید خ و غ به‌صورت سایشی ـ ملازی یا نرم‌کامی نیز مورد اختلاف بوده است که در برخی از آثار (نک‍ : امین، 21؛ حامد، 18؛ احمد، ژوان، 38)، ملازی و در برخی دیگر (نک‍ : مکاروس < McCarus >، «دستور زبان ... »، 21؛ مکنزی، 6)، نرم‌کامی دانسته شده است. هرچند عبدالمجید احمد (ص 67) و غلامحسین کریمی دوستان (ص 60) آنها را پسانرم‌کامی دانسته‌اند، اما ازآنجاکه در جدول آوانگاری APA، پسانرم‌کامی وجود ندارد و در جایگاه پسین‌تر نسبت به نرم‌کام، ملاز وجود دارد، می‌توان پسانرم‌کامی در بافت آثار یادشده را همان ملازی تلقی کرد. براساس کارهای پیشین دربارۀ کردی مرکزی و آثاری که فقط گونۀ اردلانی را بررسی کرده‌اند، می‌توان واجهای اردلانی را به این قرار دانست: همخوانهای /p،دb،دt،دd،دk،دg،دq،دʔ،دtʃ،دdʒ،دf،دv،دs،دz،دʃ،دʒ،دx،دɣد،ћ،دʕد،h،دm،دn،دŋ،دl،دɫ،دr،دɾ،دw،دj/ و واکه‌های /i،دɪ،دe،دæد(a)،دɑ،دo،دʊ،دu/ (تحقیقات ... ).
این نظام واکه‌ای تقریباً در همۀ آثاری که دربارۀ کردی مرکزی نوشته شده‌اند تأیید شده است (نک‍ : مکنزی، 1؛ امین، 23؛ احمد، عبدالمجید، 24؛ کریمی دوستان، 61؛ رخزادی، 78؛ زاهدی، 11؛ حامد، 28؛ احمد، ژوان، 44). 
همخوانها و واکه‌ها به‌عنوان آواهای زبان، در ترکیب با یکدیگر هجا را پدید می‌آورند که یکی از جهانیهای زبانی در تمام زبانها ست. وجود یک هستۀ اجباری و حضور همخوانها در حاشیۀ آن اختیاری است. عنصر همخوانی پیشاواکه‌ای، آغازه و عنصر همخوانی پساواکه‌ای، پایانه نام دارند. با توجه به اینکه در زبان کردی مرکزی و کردی اردلانی، به‌عنوان گونه‌ای از این گویش، وجود آغازه، اجباری و پایانه، اختیاری است، پس ساده‌ترین ساخت هجایی در زمان تولید به‌صورت CV و ساخت هجایی بیشینه به‌صورت C(C)V(C)(C) است که در بیشتر آثار پیشین تأیید شده است (نک‍ : مکنزی، 17-16؛ کریمی دوستان، 62؛ رخزادی، 85). در این آثار برای همخوان دوم آغازه محدودیتی وجود دارد که بر‌اساس آن، عضو دوم خوشۀ همخوانی آغازی باید یک غلت باشد. محمدی و بی‌جن‌خان (ص 194) با درنظرگرفتن این محدودیت، ساخت هجایی را به‌صورت C(G)V(C)(C) نشان می‌دهند که در آن، عضو دوم خوشۀ آغازه همواره یک غلت است. همچنین در برخی پژوهشها (نک‍ : زاهدی، 68) بر عضو اول خوشه محدودیتی اعمال شده است، اما محمدی (ساده‌سازی ... ، 90) با استدلال و مثالهای بسیار این محدودیت واج‌آرایی را نقض می‌کند. پیچیده‌ترین ساخت هجایی معرفی‌شده با خوشۀ سه‌همخوانی پایانی (CVCCC) را مکاروس («دستورزبان»، 24) و رخزادی (همانجا)، با مثال‌ [rojʃt] «رفت» به چالش کشیده‌اند. ازآنجا‌که این واژه را بسیاری از گویشوران به‌صورت [ro.jɪʃt]، با درج یک واکه بین همخوان دوم و سوم ساخت مفروض تلفظ می‌کنند، این ساخت هجایی مورد تردید است. همچنین محمدی و بی‌جن‌خان (ص 178) با ارائۀ مثالی ([xwajʃk] «خواهر») که مختص به گونۀ اردلانی است، معتقدند که این واژه نیز با درج یک واکه ([xwaj.ʃɪk]) بی‌نشان‌تر است و فقط با یک یا دو واژه و وجود صورتهای متناوب با خوشه و بدون خوشه ([xwaj.ʃɪk]~[xwajʃk]) نمی‌توان ساخت هجایی را پیچیده‌تر کرد. این مثال را کریمی دوستان (ص 62) نیز به‌عنوان شاهد برای ساخت CCVCCC آورده است؛ با این شرح، ساختهای هجایی ممکن در کردی اردلانی به این صورت است: 

ویژگیهای صرفی و نحوی

زبان کردی از لحاظ صرفی دارای طبقه‌های واژگانی اسم، صفت، ضمیر، فعل و حرف است. طبقۀ حرفها، که صرف‌نشدنی‌اند، از لحاظ نحوی به زیرطبقه‌های حرفهای ندا، ادات استفهام، حرفهای ربط، حرفهای اضافه، قیدها و پیش‌فعلها تقسیم شده است. همۀ اعضای این طبقه‌ها، به‌جز حرفهای ندا و حرفهای ربط، می‌توانند واژه‌بستهای ضمیری بگیرند (مکاروس، «کردی ... »، 598).

اسم

تکواژهای تصریفی اسم در زبان کردی عبارت‌اند از تکواژ جمع، تکواژ معرفه‌ساز و تکواژ نکره‌ساز که به همراه واژه‌بستهای شخصی، زیرمجموعۀ واژه‌بستهای اسم قرار می‌گیرند (محمدی، فرایندها ... ، 68 بب‍‌ ). تکواژ جمع / ɑn-/  (مکنزی، 50؛ کلباسی، 18؛ رخزادی، 128) و تکواژگونه‌های آن [wɑn~-jɑn~-n-] که در زبان کردی بسیار زایا هستند (محمدی، همان، 69)، در کردی اردلانی چندان زایا نیستند و [ɡal-] را می‌توان زایاترین تکواژ جمع‌ساز در این گونه دانست، مانند kʊrɡal «پسرها» (همان، 68). تکواژ / ɑt-/  و تکواژگونه‌های آن به‌صورت [wɑt~-hɑt-] (dehɑt «روستاها»/  sawzawɑt «سبزیجات»)، همچنین صورت منشعب از آن مانند [dʒɑt] («میوه‌جات» miwadʒɑt) نیز به‌صورت محدود و غیرزایا بر برخی صورتهای اسمی اعمال می‌شوند (مکاروس، «دستور»، 48؛ محمدی، همانجا). 
تکواژ معرفه‌ساز اصلی در زبان کردی مرکزی و به‌تبع آن در کردی اردلانی به‌صورت /aka-/  است (مکاروس، همان، 49؛ مکنزی،51-50؛ رخزادی، 127) و تکواژگونه‌های آن نیز [ak~-ka~-k-] هستند (محمدی، همان، 82). درصورتی‌که دو تکواژ متوالی به اسم افزوده شود، نخست تکواژ معرفه‌ساز و سپس تکواژ جمع می‌آید؛ در اردلانی وقتی تکواژ معرفه‌ساز بیاید، تکواژ جمع ضرورتاً [ɡal-] و نه [ɑn-] است. تکواژ جمع  [ɡal-] در این بافت، مفهوم معرفگی را در خود دارد (تحقیقات).
تکواژ نکره‌ساز (صورت زیربنایی /ek-/  و صورتهای متناوب [e~-jek~-je-]) (محمدی، همان، 87) که در اردلانی بیشتر به‌صورت [e-] تظاهر آوایی دارد (تحقیقات) و ضمیرهای متصلی که به اسم می‌پیوندند ([ɪm, -ɪt, -i, -mɑn, -tɑn, -jɑn-]) ازجمله واژه‌بستهای اسم هستند (محمدی، همان، 89)؛ مثال: 

حرفهای ‌اضافه در کردی اردلانی به‌صورت پیش‌اضافه (/ ba/  «به، با»؛ / la/  «در، از» و / bo/  «برای») و پیرااضافه‌  (/ la bɑn aw/  «بر رویِ»؛ / ba aw/  «به، از») به کار می‌روند (نک‍ : دبیرمقدم، 603-604). بند موصولی پس از هستۀ اسمی (همو، 605) و مضاف پیش از مضافٌ‌الیه واقع می‌شود، مثل bɪɾɑ-j mɪn «برادرِ من»، که i/ j در آن نقش هسته‌نمایی دارد (همو، 606)؛ درحالی‌که صفت می‌تواند هم پیش از مبنای مقایسه واقع شود و هم پس از آن (همو، 607)، مانند buʧɪktɪɾ lawɑn «کوچک‌تر از آنها» و lawɑn buʧɪktɪɾ «از آنها کوچک‌تر». همچنین موصوف پیش از صفت واقع می‌شود و هسته‌نما ندارد، مانند kʊr buʧɪk «پسرِ کوچک». تمایل غالب کردی سنندجی برای به‌ خدمت نگرفتن پیوندۀ هسته‌نما، خود دال بر تفاوتی گویشی با گونه‌های دیگر کردی مرکزی است (نک‍ : همو، 611-612).

فعل

در کردی اردلانی دو نوع ستاک فعلی وجود دارد: ستاک گذشته و ستاک حال (رخزادی، 119؛ دبیرمقدم، 635). ساخت فعل مجهول در اردلانی صرفی است و با افزودن پسوند مجهول‌ساز [je-] به ستاک حال در زمان حال و پسوند [jɑ-] به ستاک حال در زمان گذشته ساخته می‌شود (کلباسی، 31-32؛ رخزادی، 207)؛ مثال: 

مؤلفه‌هایی که در رده‌بندی زبان کردی اردلانی تأثیرگذارند به‌طور خلاصه عبارت‌اند از: گروه حرف‌اضافه‌ای گاه پیش از فعل می‌آید و گاه پس از آن؛ قید حالت پیش از فعل می‌آید؛ گزاره پیش از فعل اسنادی قرار می‌گیرید؛ موصوف پیش از صفت می‌آید و هسته‌نما ندارد (دبیرمقدم، 608-611)؛ پسوند زمان ـ نمودی در ساخت ماضی نقلی که از ترکیب ستاک گذشته به‌اضافۀ پسوند اسم‌مفعول‌ساز [ɪɡ~-ɡ-] و فعل ربطی پی‌بستی [a-] «است» ساخته می‌شود:  xwɑɾ.dɪɡ.ma، /دxwɑɾd-ɪɡ-m-a/  «خورده‌ام»؛ نشانۀ ماضی بعیدساز [u-] نیز یکی از پسوندهای زمان ـ نمود مختص گونۀ اردلانی است: hɑ.tun، /دhɑt-u-n/  «آمده بودند»؛ فعل کمکی در مفهوم توانستن پیش از فعل اصلی قرار می‌گیرد: atwɑnɪn beʒɪn «می‌توانید بگویید». متمم‌نما (ka) پیش از جملۀ متمم می‌آید؛ پرسش‌واژه در جای اصلی خود می‌ماند و نیازی به حرکت اجباری آن نیست؛ مفعول صریح گروهی پیش از فعل ظاهر می‌شود، اما مفعولِ بندی پس از فعل قرار می‌گیرد (همو، 643-646).

واژگان

 bɑwk «پدر»، dɑjk «مادر»، pjɑɡ «مَرد»، ʒɪn «زن»، kʊr «پسر»، kaniʃk «دختر»، zɑwɑ «داماد»،wawi «عروس»، zamɑwan «عروسی»، bɑwɑ «پدربزرگ»، daŋ «صدا»، betɑm «بی‌مزه»، ɡʊɫ «گُل»، koɾpa «نوزاد»، daɾzi «سوزن»، pɑʧ «کلنگ»، rɑw «شکار»، beɫ «بیل»،hanɑɾ «انار»، raʃ «سیاه»، ʒɑn «درد»، kɪtɪk «گربه»، kʊʧɪk «سنگ»، kef «کوه»، sef «سیب»، tɑwsɑn «تابستان»، harɪɡ «گِل»، kudʒi «کوچه»، kʊlɑndnawa «به‌دردآوردن»، hɑwɪɾdɪn «آوردن»، rɪʒɑndɪn «ریختن»، kanɑw «آب‌کَند»، baɾz «بلند»، xɪnkɑndɪn «خفه‌کردن»، ɡɪlaji «گله، شکایت»، kawaɾɡ «تره‌فرنگی» (رخزادی، سراسر اثر؛ تحقیقات).

مآخذ

«پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران»، نامهای جغرافیایی (نک‍ : مل‍ ، GNDB)؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (نک‍ ‍: مل‍‌ ‍)؛ دبیرمقدم، محمد، رده‌شناسی زبانهای ایرانی، تهران، 1392 ش، ج 2؛ رخزادی، علی، آواشناسی و دستورزبان کردی، سنندج، 1390 ش؛ زاهدی، محمدصدیق، بررسی فرایندهای واجی کردی سنندجی براساس واج‌شناسی بهینگی، پایان‌نامۀ دکتری، دانشگاه اصفهان، دانشکدۀ زبانهای خارجی، اصفهان، 1392 ش؛ کریمی دوستان، غلامحسین، «دستگاه واجی گویش کردی سنندجی»، مجلۀ زبان‌شناسی، تهران، 1372 ش، س 10، شم‍ 1؛ کلباسی، ایران، گویش کردی مهاباد، تهران، 1362 ش؛ محمدی، آزاد، ساده‌سازی خوشه‌های همخوانی در زبان کردی در چهارچوب نظریۀ بهینگی، پایان‌نامۀ دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه تهران، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، تهران، 1400 ش؛ همو، فرایندهای صرفی ـ واجی در کردی سورانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبانهای خارجی، تهران، 1392 ش؛ همو و محمود بی‌جن‌خان، «بازنگری ساخت هجایی در زبان کردی مرکزی»، پژوهشهای زبانی، تهران، 1399 ش، دورۀ 11، شم‍ 2؛ نیز:

Ahmad, A. R., The Phonemic System of Modern Standard Kurdish, PhD thesis, The University of Michigan, Ann Arbor, 1986; Ahmed, Zh. O., The Application of English Theories to Sorani Phonology, PhD thesis, Durham University, Durham, 2019; Amar, www. amar.org.ir; Amin, W. O., Aspects of the verbal construction in Kurdish, MPhil thesis, SOAS University, London, 1979; Anonby, E., et al., «Kordestan Province in the Atlas of the Languages of Iran: Research process, language distribution, and language classification», Current issues in Kurdish linguistics, Bamberg, 2019; Fattah, M. M., A generative Grammar of Kurdish, PhD thesis, University of Amsterdam, 1997; GNDB, www.gndb.ncc.gov.ir;  Hamid, T. S., The Prosodic Phonology of Central Kurdish, PhD thesis, Newcastle University, Newcastle, 2015; Mackenzie, D. N., Kurdish Dialect Studies-I, London, 1961; McCarus, E. N., A Kurdish Grammar: Descriptive Analysis of the Kurdish of Sulaimaniya Iraq, New York, 1958; id., Kurdish, The Iranian Languages, London & New York, 2009. 
آزاد محمدی