زره

زِرِه، تن‌پوشی فلزی برای محافظت از جنگجویان در رزمهای کهن.
زره در فارسی میانه به‌شکل zrēh به کار رفته (مکنزی، 99؛ نیبرگ، II/ 232) که احتمالاً از صورت -zradah* در ایرانی باستان، و از ریشۀ -zar به معنی «گرفتن، احاطه‌کردن و پوشاندن» مأخوذ است (حسن‌دوست، 3/ 1557). این واژه در اوستایی -zrāδa (بارتولمه، 1703)، در سکایی āysīra و در ارمنی -zrah بوده، و در عربی به‌شکل «زَرَد» به کار رفته است (نیز برای دیدن این واژه در زبانهـای دیگر مانند آرامی، سریانی، کردی و بلوچی، نک‍ : حسن‌دوسـت، 3/ 1557- 1558؛ هُرن، 146). 
زره یکی از مهم‌ترین و فعال‌ترین وسایل بازدارنده و محافظ بدن و جان رزمنده در جنگها بود که از مجموعه‌حلقه‌های ریز یا درشت آهنی، فولادی یا مسی پیـوسته‌به‌هم، مانند یک تـور بافته‌شده، ساخته می‌شد و جنگجو آن را در میـدان رزم بر تن می‌کرد تا پشت و جلو بدنش از گزند ضربات دشمن در امان بماند (طرسوسی، 151؛ قلقشندی، 2/ 142؛ زکی، عبدالرحمان، 27؛ عون، 175، 177، 182). 
هرچند ساخت زره در گسترۀ تاریخ دستخوش دگرگونیهای بسیاری بوده است، در جهان اسلام آنها را به دو نوع تقسیم می‌کردند: نوع اول آن، «سابِغه» زره‌هایی بلند و گشاد و یک‌تکه بود که از پشت گردن تا دو زانو و یا پایین‌تر و با آستینهای بلند تا سر انگشتان دست، و برخی با آستینهای کوتاه، تمام بدن جنگجو را از پشت و جلو در بر می‌گرفت. این‌گونه زرهها را که بهترین لباس رزمی سپاهیان در جنگ تا پیش از به‌کارگیری اسلحۀ گرم بود، معمولاً فرماندهان و پرچم‌داران که حضورشان در میدانهای جنگ مؤثر بود، بر تن می‌کردند. ازآنجایی‌که بلندی این نوع زره تا حدودی مانع مبارزۀ فعال جنگجو می‌شد، در وسط آن کمربندی از پوست تعبیه می‌شد تا اضافه‌های زره را جمع کند و در زیر کمربند قرار دهد (عون، 178؛ ذکاء، 193؛ رمانوفسکی، 98). نوع دوم زره معروف به «بَتراء»، زرههایی کوتاه و بدون آستین بودند که تنها بخشهایی از بدن را در بر می‌گرفتند (عون، 179).
طرز ساخت زره در سرزمینهای مختلف جهان و در دورانهای گوناگون یکسان نبود و از نظر جنس، شکل، رنگ و کاربردْ متفاوت بود؛ چنان‌که در ایران و هند، قسمت گردن با پارچۀ ضخیمی پوشیده می‌شد، درحالی‌که در آسیای مرکزی، از میان حلقه‌های زره تسمه‌هایی چرمی را عبور می‌دادند و زیر آنها را با پارچه‌های ابریشمی می‌دوختند تا گردن در هنگام حرکت تند، آسیب نبیند (رمانوفسکی، همانجا).

معمولاً جنگجویان زره‌پوش برای محافظت بیشتر از بدن در مقابل سنگینی و گرمای زره، لباس ضخیمی از جنس پنبه و یا مانند لحافهای پنبه‌دوزی‌شدۀ سبک (زکی، عبدالرحمان، همانجا؛ ذکاء، 191، 193) و یا شبیه زره کوچکی موسوم به کزاغند/ قزاغند (نک‍ : ادامۀ مقاله) یا غِلاله (جمع آن: غلائل) زیر زره خود می‌پوشیدند (ازهری، 8/ 23؛ ابوهلال، 2/ 531؛ ابن‌منظور، 2/ 294؛ یاسین، 1/ 120؛ دوزی، 9/ 77- 78). برخی نیز برای استحکام بیشتر زره، آن را از درونْ شمع‌آجین می‌کردند یا با پوستی ضخیم می‌پوشاندند تا مانع آسیب بیشتری به بدن شوند (بامخرمه، 6/ 575؛ بافقیه، 113).
معمولاً ساخت انواع زرهها و تن‌پوشهای رزمی از بهترین نوع آهن، فولاد، مس و گاهی سرب انجام می‌گرفت (ابن‌حمدون، 7/ 346؛ ذکاء، 191)؛ ولی در سرزمینهایی مانند جزیرة‌العرب که فاقد چنین معادنی بودند، ناگزیر زره را از کتان یا پوست شتران پس از ترکیب با مواد دیگری می‌ساختند و سپس زرههایی از ایران، هند و روم وارد می‌کردند. با توجه به کمبود معادن در جزیرةالعرب و لزومِ داشتن مهارت زیاد در بافت چنین پوشاک زرهی که کاری بسیار سخت و پیچیده بود و تنها گروهی از صنعتگران ماهر موسوم به «زره‌گران» (قزوینی، 595) قادر به بافت آن بودند، قیمت زره از دیرباز و به‌ویژه در هنگام جنگْ گران بود و تنها ثروتمندان و شاید سواران برجسته می‌توانستند آن را بخرند (عون، 177؛ دقدوقی، 237؛ عثمان، 294، حاشیۀ 3). 
در نبرد احد، عمر بن خطاب و برادرش، زید تنها یک زره داشتند (ابن‌سعد، 3/ 289؛ ابن‌قتیبه، المعارف، 179؛ ابن‌عبدالبر، 2/ 550). همچنین مردی در نبرد حنین، زرهی به غنیمت گرفت و از فروش آن باغی در بنی‌سلمه خرید (قسطلانی، 6/ 406). هَرِم بن حَیّان نیز وصیت کرد که زره او را بفروشند و با پول آن قرضهایش را بپردازند (ابن‌سعد، 7/ 95؛ ابن‌عساکر، 73/ 376). بزرگان و شاهزادگان نیز زره را به‌عنوان تحفه‌ای ارزشمند به یکدیگر تقدیم و پیشکش می‌کردند (نک‍ : فخر مدبر، 147). شاید به‌دلیل گرانی زره بود که ابن‌عباس در پاسخ به مردی، زره را جزو انفال شمرد (حمید بن زنجویه، 1/ 566؛ ابوعبید، الاموال، 383). 
گاهی برای پنهان‌کردن زره، آن را زیر قبا یا ردا می‌پوشیدند (ابن‌اعثم، 6/ 281؛ ابن‌بسام، 5/ 317؛ عوتبی، 1/ 357؛ ابن‌عساکر، 57/ 241؛ ابن‌اثیر، الکامل، 10/ 388؛ نطنزی، 358). برعکسْ برخی، برای فخرفروشی زره را روی پیراهنی از کتان موسوم به «الشلیل» می‌پوشیدند، همانند خالد بن ولید وقتی از جنگ رِدّه به نزد ابوبکر بازگشت (طبری، تاریخ، 3/ 280؛ عون، 176).
سرداران و بـزرگانی کـه شأن و مقـامی داشتنـد و در جنگهـا حضورشان بسیار مهم بود، مانند مسیلمۀ کذاب یا جراح بن عبدالله، دو زره روی هم بـر تـن می‌کردنـد (ابن‌قتیبـه، عیـون ... ، 1/ 212؛ ابن‌عبدربه، 1/ 152؛ راغب، 2/ 182). هرچند پوشیدن دو زره روی هم باعث محافظت بیشتری از جنگجو می‌شد، درعین‌حال، مانع حرکت زیاد افراد در میدان نبرد و نیز عامل ایجاد گرمای شدید می‌شد و گاه حتى به‌علت همین سنگینی زره، جنگجو در معرض غرق‌شدن و ازبین‌رفتن قرار می‌گرفت (طبری، همان، 6/ 282؛ مسعودی، 3/ 347؛ ابوعلی، 2/ 210-212؛ ذهبی، 5/ 334-335؛ بامخرمه، 1/ 458).
جنگجویان سواره از اسبشان برای حمل زره استفاده می‌کردند، ولی جنگاوران پیاده به‌دلیل سنگینی آن، کمتر زره بر تن می‌کردند (ابوهلال، 2/ 532؛ عون، 182). گاه در اثر ضربه‌های دشمن، چند حلقه از حلقه‌های مِغفَر ــ بخشی از زره که سر و صورت را محـافظت می‌کرد ــ شکسته می‌شد و به چشم یا صورت فرومی‌رفت و آسیب شدیدی به وجود می‌آورد. در جنگ اُحد، دو حلقه از مغفر پیامبر اکرم (ص) به صورت حضرت فرورفت که گویند ابوعبیدة بن جراح آنها را از صورت پیامبر اکرم (ص) خارج کرد (ابن‌عبدالبر، 4/ 1710؛ ذهبی، 2/ 191، 193؛ حلبی، 2/ 318؛ عون، 184). در مواردی که حلقه‌های زره به درون بدن جنگجو فرومی‌رفتند، آسیب بسیار دردناکی ایجاد می‌کردند و گاه، درمان زخم آن سالیان دراز به طول می‌کشید و حتى در مواردی به مرگ منجر می‌شد؛ ازاین‌رو ضروری بود جنگجویان زیر زره لباسهای ضخیمی بپوشند تا مانع چنین حوادثی شوند (ابن‌حبیب، 2/ 217؛ بلاذری، 11/ 161؛ نویری، 19/ 184؛ عثمان، 296-297).

انواع زره

زرهها برحسب زمان، مکان، حجم، جنس، رنگ، کاربرد و شکل در گسترۀ تاریخ، دگرگونیهای زیادی یافته است و به تبع آن نامهای متعددی نیز برای زره وجود دارد. مورخان مسلمان و زبان‌شناسان عرب از انواع زرهها نام برده‌اند.
مشهورترین نامهای زره در لغت عرب عبارت‌اند از: 1. دِرع (جمع آن: اَدرُع، اَدراع، دُروع) که هم مؤنث و هم مذکر است (خلیل بن احمد، 2/ 34؛ ابن‌درید، جمهرة ... ، 2/ 631؛ ابن‌سیده، 2/ 8؛ ابن‌منظور، 8/ 81-82)؛ 2. بَدَن (جمع آن: اَبدان). این زره در ایران و سایر ممالک نزدیک به آن خیلی رایج بود و حلقه‌هایش بسیار نازک و تا زانو و آرنج بود و هرگاه کوتاه‌تر تهیه می‌شد، آن را نیم‌بدن می‌گفتند (ابوعبید، السلاح، 30؛ ابوهلال، 1/ 210، 2/ 531؛ زمخشری، الفائق ... ، 1/ 87). 3. لامه (جمع آن: لُؤَم، لَأم) که افزون‌بر زره مستحکم فولادی، بر هر گونه سلاحی نیز اطلاق می‌شد (خلیل ابن‌احمد، 8/ 346؛ ابوعبید، همان، 28؛ ابن‌قتیبه، ادب ... ، 105، الجراثیم، 2/ 158؛ ابوهلال، همانجا؛ زمخشری، اساس ... ، 2/ 153). 4. جوشَن (جمع آن: جَواشِن) به معنای سینه (جوهری، 5/ 2092؛ زمخشری، همان، 1/ 156)، لفظی فارسی به معنای زره است (خلیل ابن‌احمد، 6/ 37؛ یاقوت، معجم البلدان، 2/ 186؛ نویری، 6/ 241) که به سازندۀ آن «جوشنی» گویند (نک‍ : قاموس، 1186).
هرچند جوشن ساخت ایرانیان بود (طرسوسی، 155)، برخی نسبت آن را به شُرَحبیل بن قُرط اعور، ملقب به «ذوالجوشن»، پدر شمر، قاتل امام حسین (ع) در کربلا دادند، چراکه شرحبیل نخستین عربی بود که چنین زرهی را بر تن کرد (ابن‌عساکر، 23/ 186؛ ابن‌اثیر، اسد الغابة، 2/ 19؛ نویری، 20/ 430، حاشیۀ 2؛ قاموس، همانجا). جوشن از حلقه‌های ریز فلزی و شبیه تورهایی بود که سواران بر کتفشان می‌انداختند و معمولاً از آهن و گاهی از پوست شتر یا حتى شاخها ساخته می‌شد و تنها از سینه و جلو جنگجو محافظت می‌کرد (طرسوسی، 155؛ ابن‌هذیل، 231-232؛ عثمان، 295). 
برخی از زرهها که از آهن سفید و ساده بود، «بیضاء» نامیده می‌شد (طرسوسی، 153؛ نویری، 6/ 241)، و برخی زرهها رنگ قرمز (امین، 1/ 340)، زرد (ابن‌عبدربه، 8/ 153؛ ابوالفرج، 11/ 116)، یا طلایی (زجاجی، 53) داشتند. تعدادی از زرهها به محل ساخت آنها منسوب می‌شدند مانند فارسیه نسبت به فارس (بغدادی، 11/ 301؛ یاسین، 1/ 121)، یمانیه نسبت به یمن (نویری، 6/ 242)، سابریه نسبت به شهر شاپور (زمخشری، الفائق، 2/ 151؛ ابن‌منظور، 4/ 342)، سلوقیه نسبت به روستایی در یمن (ابوهلال، 2/ 531؛ ابن‌منظور، 1/ 297) و سعدیه نسبت به شهر سعد در نزدیک مدینه (مرجانی، 1/ 349؛ یاسین، 1/ 106).
همچنین بعضی زرهها به سازندگان آنها نسبت داده شدند؛ مثل: حُطَمیّه نسبت به مردی موسوم به حطوم/ حطمة بن عمرو از بنی‌قیس ابن‌ثعلبه که حضرت علی (ع) یکی از این زرهها را در اختیار داشت و آن را به فرمان پیامبر اکرم (ص) فروخت تا هزینه‌های ازدواجش را با حضرت فاطمه (ع) تـأمین کند (کلبـی، جمهرة ... ، 589، نسب ... ، 1/ 107؛ دارقطنی، 2/ 920؛ سمعانی، 4/ 191؛ طرسوسی، 153-154)؛ الداودیـه/ الداودی نسبت بـه حضرت داوود نبی (ع) که جزو بهترین زرهها محسوب می‌شد (قلقشندی، 2/ 143؛ ذکاء، 191)؛ السلیمیه نسبت به سلیمان یا داوود یا بنـی‌سلیـم (یـاسیـن، 1/ 108- 109)؛ التبعیه/ التباعیه نسبت به تُبع پادشاهان قدیم یمن که به الیرعشیه نیز معـروف بـود (ابوزید، 550-551؛ ابن‌قتیبه، المعانی ... ، 2/ 1032، 1036؛ جرجانی، 21)؛ العادیه نسبت بـه قوم عـاد و ثمود (یاسین، 1/ 118)؛ و فرعونیه نسبت به فرعون مصر. با توجه به اینکه واژۀ فرعون در زبان قبطی به معنای تمساح است، برخی احتمال داده‌اند که این زرهها از پوست سخت تمساح ساخته می‌شده است (ازهری، 3/ 234؛ ابن‌منظور، 13/ 323). پژوهشگر معاصر، عبدالناصر یاسین (1/ 32-157) نام 70 نوع زره را نقل کرده که آنها را در کتب، لغت‌نامه‌ها و اشعار عربی یافته است. 
شاعران و مورخانْ اشعار زیادی در مورد انواع زرهها و برخی ویژگیهـای آنهـا سروده‌اند (برای نمونـه، نک‍ : شمشـاطی، 33-35؛ طرسوسی، 151-154؛ ابن‌هذیل، 227-230؛ فتح، 4/ 796-804؛ ابن‌شاکر، 2/ 287، 300؛ صفدی، 1/ 140 بب‍ ؛ خزرجی، 2/ 833، 3/ 1648؛ دیاربکری، 1/ 437، 2/ 101؛ هدایت، مجمع ... ، 1/ 428، 439، 455، 461-465). ابوالعلاء معری (د 449 ق/ 1057 م) نام بخشی از دیوان خود را «الدرعیات» نامید که شامل مجموعه‌ای از قصاید در وصف زره بود (نک‍ : دوزی، 4/ 330).
سازندگان زره افزون‌بر دقت در شکل، رنگ و جنس رزم‌پوشی که می‌ساختند، به مرور زمان، دست به کارهای سلیقه‌ای و تزیینی گوناگون می‌زدند؛ همانند اینکه حلقه‌ها را ریز یا درشت می‌کردند یا دو حلقه را روی هم می‌کوبیدند و آنها را به‌شکل افقی یا عمودی یا برحسب حجم و شکل به همدیگر متصل می‌کردند (رمانوفسکی، 100-101).

احتمالاً به سفارش افراد یا برحسب اعتقادات دینی و مذهبی، گاه روی زرهها آیات قرآنی، ادعیۀ مذهبی، نقوش هندسی، کلمات مقدس، نام شهریاران و پهلوانان و نیز عباراتی در استمدادجستن از پیامبر اکرم (ص) و ائمۀ اطهار، به‌ویژه حضرت علی (ع)، منقوش می‌کردند. برخی از این نقوش از عصر صفوی و به‌ویژه در دوران شاه عباس اول (سل‍ 996- 1038 ق/ 1588- 1629 م) در موزه‌ها دیده شده است. همچنین نقوش و طرحهایی از زره بر ظروف سفالی، چینی و لعابی در موزه‌های ایران و جهان مشهود است (سودآور، 132؛ کرزن، 1/ 417؛ زکی، عبدالرحمان، 27؛ صدری، 82؛ سپنتا، 11؛ رمانوفسکی، 101؛ یاسین، 1/ 217-244).