زبیده بنت جعفر

زُبَیْده بِنْتِ جَعْفَر (د 216 ق/ 831 م)، همسر هارون‌الرشید، مادر امین و از زنان نامی عصر اول عباسی (132-232 ق/ 749-847 م). مورخان نام و نسب وی را به‌صورت زبیده بنت جعفر (اکبر) ابن ابی‌جعفر منصور عبدالله بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس ابن عبدالمطلب بن هاشم قریشی ذکر کرده‌اند (ابن‌قتیبه، 383؛ ابوالفرج، 10/ 379؛ ابن‌حزم، 23؛ خطیب بغدادی، 16/ 620؛ ابن‌جوزی، المنتظم، 8/ 278، 319، 9/ 218، 10/ 276). 
جد وی ابوجعفر منصور، دومین خلیفۀ عباسی (حک‍ 136- 158 ق/ 753-775 م)، نوه‌اش را به‌سبب سفیدی رخسار و زیبایی چهره، زبیده (تصغیر زُبده، یعنی کَره) صدا می‌‌زد که به همین نام در تاریخ مشهور گردیـد (نک‍ : ابن‌اعثـم، 8/ 415؛ ابوالفرج، خطیب بغـدادی، ابن‌جوزی، همانجاها). با وجود این شهرت، نام اصلی‌اش امة‌العزیز بود (ابن‌عبدربه، 5/ 373؛ ابوالفرج، همانجا؛ خطیب بغدادی، 16/ 619؛ ابن‌عمرانی، 89؛ نویری، 22/ 164). برخی هم گفته‌اند که نام وی آمنه (خطیب عمری، 339)، آمنةالغریب (عامری، 204)، و مکنى به ام‌جعفر (بلاذری، جمل ... ، 4/ 121؛ طبری، 8/ 359؛ ابن‌حزم، همانجا) یا ام/ امةالواحد بود (ابن‌عبدربه، نویری، همانجاها؛ ابن‌دواداری، 5/ 107، 154).
به گفتۀ برخی از مورخان، زبیده بنت جعفر در دوران خلافت جدش چشم به جهان گشود (خطیب بغدادی، 16/ 620؛ ابن‌جوزی، همانجا) و به روایتی دقیق‌تر، زبیده در دورۀ فرمانروایی پدرش بر موصل (ابن‌قتیبه، 379) و اقـامتش در کـاخ حرب بن عبدالله ــ یکـی از سرداران منصور که به فرمان خلیفۀ عباسی همراه جعفر به موصل آمده بود ــ موسوم به «قصر حرب» در سال 145 ق/ 763 م متولد شد (ازدی، 1/ 403-404؛ ابن‌اثیر، الکامل، 5/ 572). مادرش کنیـزی به نام سلسل/ سلسبیل بود که علاوه‌بر زبیده، پسری نیز به نام ابراهیم به دنیا آورد و خالۀ این دو، خیزران، همسر المهدی، خلیفۀ عباسی (حک‍ 158- 169 ق/ 775-785 م) بود (همانجا؛ المحاسن ... ، 214؛ EI2, XI/ 547-549).
در ذیحجۀ 165، در دورۀ خلافت المهدی عباسی، زبیده بنت جعفر با پسرعمویش، نیز پسرخاله‌اش، هارون بن المهدی (هارون‌الرشید بعدی) (نک‍ : المحاسن، همانجا؛ ابن‌خلکان، 2/ 315)، طی مراسمی بسیار باشکوه و پرهزینه، که اموال نثارشده در آن به 50میلیون درهم رسید، در کاخ پرآوازۀ «خلد» در بغداد ازدواج کرد (طبری، همانجـا؛ ابن‌ابی‌طاهـر، 274-275؛ نک‍ : ابن‌جـوزی، همـان، 8/ 278، 319؛ ابن‌اثیر، همان، 6/ 216).
هم‌زمان با شروع خلافت هارون‌الرشید در ربیع‌الاول 170، مأمون متولد شد و زبیده بنت جعفر نیز که حس حسادت و رقابت وی برانگیخته شده بود، در شوال همان سال، تنها فرزندش، محمد امین را در رصافۀ بغداد به دنیا آورد (طبری، 8/ 240-241؛ بلعمی، 4/ 1184- 1185؛ ابن‌جوزی، همان، 8/ 328، 9/ 218؛ ابن‌اثیر، همان، 6/ 107؛ ابن‌عبری، 129-130؛ ابن‌کثیر، 10/ 160، 241). به روایتی، مأمون نیز که مادرش، مراجل، در همان روزهای نخست تولدش از دنیا رفت (ابن‌حزم، 23؛ ذهبی، 15/ 228؛ ابن‌شاکر، 2/ 236؛ اَبوت، 170)، توسط زبیده تربیت شد (دینوری، 396؛ قس: عاملی، 148- 149؛ قرشی، 2/ 375). زبیده در دوران خلافت عباسیـان (حک‍ 132-656 ق/ 750- 1258 م) به 8 خلیفه محرم بود (نک‍ : ابن‌حبیب، 405؛ جاحظ، 460؛ ابن‌جوزی، شذور ... ، 173).
زبیده خاتون مقیم قصر عیسى در بغداد (بلاذری، همانجا)، مجالس علمی و ادبی باشکوهی بر پا می‌کرد و در آن مجالس شاعرانی چون ابوالعتاهیه، مروان بن ابی‌حفصه، رستة بن ابی‌الابیض اصفهانی نابینا (ابن‌معتز، 115؛ ابن‌عبدربه، 1/ 255؛ ابوالفرج، 4/ 66، 19/ 279، 280؛ یاقوت، معجم الادباء، 3/ 1307؛ ابن‌خلکان، 2/ 315-316؛ صفدی، نکت ... ، 131)، ابوهارون معلم (ابوحیان، البصائر ... ، 3/ 122؛ حصری، 2/ 338)، و حتى شاعران کم‌مایه و نادانی را که ناخواسته اشعار زشتی می‌‌سرودند (مرزبانی، 435؛ ابوحیان، همان، 5/ 40؛ حصری، 1/ 322؛ ابن‌خلکان، 2/ 315؛ صنعانی، 1/ 230)، به حضور می‌‌پذیرفت و پس از شنیدن اشعارشان به آنان صله و جایزه می‌داد.
زبیده 100 کنیز حافظ قرآن در کاخش داشت (ابن‌خلکان، 2/ 314؛ ذهبی، همان، 15/ 155-156؛ صفدی، الوافی ... ، 14/ 177) و ادارۀ اموال عظیم و دربار اختصاصی‌اش را به عهدۀ داود بن سلیمان، معروف به داود نبطی (ابن‌رسته، 247؛ ابن‌بحتری، 227- 228) و کاتبش، علی بن داود بغدادی (ابن‌ندیم، 198؛ بغدادی، 1/ 669) نهاده بود. 
زندگی زبیده بسیار تجملی بود (ذهبی، همان، 15/ 156)؛ او از وسایلی از طلا و نقره و لباسهای پرنقش‌ونگار و زربفت و انواع پوششهای ابریشمی و رنگین استفاده می‌کرد (مسعودی، 4/ 226؛ شریشی، 3/ 157؛ مرجانی، 1/ 647). این زندگی بسیار مجلل و دربار باشکوه و پر از توطئه و دسیسه‌های زنانۀ زبیده و هارون‌الرشید به‌خوبی در داستانهای هزارویک‌شب به تصویر کشیده شده اسـت (نک‍ : 1/ 207- 209؛ نیز EI2، همانجا).
همچنین زبیده برای نخستین بار در تاریخ اسلام، گروهی از کنیزکان و نوکران درباری به نام «شاکریه» را برای رساندن نامه‌ها و کمکها به مردم به کار گماشت (مسعودی، همانجا؛ محلاتی، 4/ 274)؛ نیز شماری کنیز خوش‌رو و بلندقامت، با لباسهای زیبا داشت که چون شبیه پسران بودند، به آنان «الغلامیات» اطلاق کردند (مسعودی، شریشی، همانجاها).
در سال 175 ق/ 791 م، زبیده با استفاده از جایگاه، نفوذ و نسب هاشمی خود، و با اصرار بزرگان عباسی و بنی‌هاشم، به‌ویژه برادرش، عیسی بن جعفر بن ابوجعفر منصور (دایی امین) (حصری، 1/ 477؛ سیوطی، 343) موفق شد ولایتعهدی تنها فرزندش، امین، را به دست آورد (نک‍ : الامامة ... ، 2/ 173-174؛ دینوری، 387- 388؛ ابن‌اعثـم، 8/ 386؛ جهشیاری، 266). 
زبیده چندین بار برای ادای مناسک حج، پیاده راهی مکه شد (مرجانی، همانجا) و در 176 ق، دستور داد در طول مسیر حاجیان از بغداد تا مکه حوضها، چاهها و دیگر ساختمانهای مورد نیاز حجاج احداث شود (ابوالفرج، 23/ 14؛ ابن‌تغری‌بردی، 2/ 84؛ نیز نک‍ : ابن‌جبیر، 165؛ حمدالله، 166).
برخی از مورخان برآن‌اند که زبیده خاتون از بستن درهای اندرونی حرم‌سرا در شب، به دستور یحیى برمکی، جهت جلوگیری از مفاسد مختلف، به‌شدت خشمگین بود؛ از‌این‌رو، راز نهان روابط زناشویی جعفر برمکی (پسر یحیى) با عباسه، خواهر هارون‌الرشید و داشتن یک یا چند فرزند از این رابطه را برای هارون فاش ساخت و موجب کشتار برامکه در سال 187 ق/ 803 م گردید (مسعودی، 3/ 377- 378؛ گردیزی، 162-163؛ ابن‌خلکان، 1/ 333-334؛ نویری، 22/ 136؛ ابن‌کثیر، 10/ 190).
به گفتۀ یعقوبی (2/ 428، 434) زبیده در 190 ق به حج رفت و در 193 ق، پس از مرگ همسرش، هارون‌الرشید در خراسان، از رقه با خزائن و اموالی عظیم به بغداد آمد و پسرش امین، خلیفۀ جدید به استقبال وی شتافت (طبری، 8/ 373؛ ابن‌اثیر، الکامل، 6/ 225-226) و آنگاه به حج عمره رفت.
در مراسم حج سال 194 ق، زبیده خاتون فرمان ساخت دهها حوض، چاه، چشمه و قنات را در مکه صادر کرد و دستور داد با حفر ترعه‌ای، آب را از کوههای اطراف به مکه منتقل کنند (ازرقی، 2/ 231-232؛ فاکهی، 3/ 152-155، 232؛ بلاذری، فتوح ... ، 291؛ ابن‌رسته، 316؛ ابن‌اعثم، 8/ 373؛ مسعودی، 4/ 225-226، 5/ 213؛ خطیب بغـدادی، 16/ 619-620؛ ابن‌جوزی، شـذور، 173؛ نیـز نک‍ : یاقوت، معجم البلدان، 3/ 132). 
به گفتۀ مورخان، هزینۀ آب‌رسانی به مکه بالغ بر 7/ 1میلیون دینار (مسعودی، 4/ 226؛ شریشی، 3/ 156؛ ابن‌خلکان، 2/ 314)، و به روایتی، یک تا دو میلیون دینار بود (سبط ابن‌جوزی، 14/ 155؛ ابن‌تغری‌بردی، 2/ 214). بنابر روایات دیگر، وی طی 60 روز اقامت در حج، مبلغ 54میلیون دینار ــ و به روایتی درهم ــ هزینۀ ساخت تأسیسات یادشده کرد و دفتر مخارج و محاسبات را در رودخانه انداخت و گفت حسابها برای روز حساب (قیامت) بماند (خطیب بغدادی، 16/ 619-620؛ ابن‌جوزی، المنتظم، 10/ 277، شذور، همانجا؛ نظام‌الملک، 193).
افزون‌براین، زبیده خاتون بنایی در جوار مسجدالحرام، موسوم به «دار ام‌جعفر» (ازرقی، 2/ 219)، حوضی در بالای مکه موسوم به «برکة ام‌جعفر» (نک‍ : فاکهی، 3/ 152-155، 4/ 75، 127؛ همدانی، 390؛ یاقوت، همـان، 1/ 401، 3/ 182) و بنایی ــ که در بخشهـایی از آن شیشه به کار رفته بود ــ موسوم به «دارالقَواریر» ساخت (بلاذری، همان، 52؛ عبدالمؤمن، 2/ 507). او شیفتۀ کارهای نیک بود (ابن‌اعثم، همانجا) و احداث محلۀ زبیدیه در بغداد (یاقوت، همان، 4/ 376؛ فواز، 354)، قطیعۀ ام‌جعفر/ زبیدة در رصافۀ بغداد (بلاذری، همان، 179- 180؛ ابن‌رسته، 250؛ طبری، 9/ 287، 295)، سقاخانه‌هایی در طرسوس و دیگر شهرهای شام و تخصیص اوقاف برای آنها (مسعودی، 4/ 225)، دژ رباط‌گونۀ شگفت‌انگیزی در بدخشان، واقع در شمال طخارستان (نظام‌الملک، 193-194؛ یاقوت، همان، 1/ 360؛ ابن‌اثیر، اللباب، 1/ 130؛ ابوالفدا، 541) و باغ ورثان در آذربایجان به فرمان او بود (بلاذری، همان، 329؛ ابن‌فقیه، 581). همچنین تجدید عمارت تبریز (حمدالله، 75؛ محلاتی، 4/ 269)، احداث قناتی در یک‌فرسخی شرق تبریز (همو، 4/ 271)، و به روایتی، احداث شهرهای تبریز (غفاری، 82) و کاشان (حمدالله، 67؛ دفتر ... ، 2/ 125)، نیز احداث قلعه‌ای در اسکندرون (ابن‌عدیم، 1/ 220) و مسجد زبیده/ ام‌جعفر در نزدیکی مسجد شیخ معروف کرخی در بغداد به دستور او انجام شد (ابوخلیل، 32-33).
زبیده به مأمون احترام می‌گذارد، چنان‌که به علی بن عیسی بن ماهان، سردار سپاه اعزامی پسرش، امین، به خراسان در 195 ق/ 810 م پیش از حرکت توصیه کرد در صورت پیروزی و به‌اسارت‌درآوردن مأمون، با وی به نیکی رفتار کند و حرمت او را بسیار نگه دارد، چراکه او را هم به‌منزلۀ پسرش می‌‌داند (دینوری، 396؛ ابوعلی، 4/ 57- 58؛ ابن‌عمرانی، 89). 
پس از شکست سپاه امین در مصاف با لشکریان مأمون و کشته‌شدن علی بن عیسی بن ماهان، بخشی از سپاهیان خراسان وارد بغداد شدند و گروهی از آنان امین را به‌طور موقت خلع کردند و برای مأمون بیعت گرفتند (خلیفه، 309). آنگاه امین و مادرش، زبیده، را به‌زور و با ضرب‌وشتم و دشنام از کاخ خلد بیرون راندند و در کاخ ابوجعفر زندانی کردند، ولی چند روز بعد، هواداران امین شورشیان را سرکوب، و آنها را آزاد کردند. طی سالهای 196- 198 ق نیز که بغداد دستخوش فتنه و آشوب بود، زبیده بارها مورد تحقیر و توهیـن قرار گرفت (طبری، 8/ 428 بب‍‌ ؛ ابن‌اعثـم، 8/ 410؛ ابوعلی، 4/ 77؛ ابن‌خلدون، 3/ 296).
زبیـده پس از کشته‌شدن تنهـا فرزندش، امین (ه‍ م)، ششمیـن خلیفۀ عباسی (198 ق/ 813 م) به دست طاهر بن حسین، به خون‌خواهی برنخاست (شریشی، 3/ 157) و صبر و شکیبایی پیشه کرد؛ تاآنجاکه وقتی مأمون در 204 ق وارد بغداد شد، نزد وی رفت و خلافتش را تبریک گفت و اذعان کرد که خدا را شاکر است که با مرگ پسرش، خداوند پسری چون مأمون به وی ارزانی داشته است. این سخنانْ مأمون را سخت تحت تأثیر قرار داد و بردباری وی را ستود و از کشته‌شدن امین تبری جست و ضمن اینکه اموال زیاد و کاخ اختصاصی با دهها کنیز و غلام در اختیارش نهاد، در مناسبتهای مختلف نیز به دیدارش می‌‌رفت و با وی هم‌دردی می‌نمود (مسعودی، 4/ 297- 298؛ ابن‌عبدربه، 2/ 133؛ خطیب بغدادی، 16/ 620؛ ابوالفرج، 21/ 67؛ سبط ابن‌جوزی، 14/ 156؛ ابن‌خلکان، 2/ 316؛ نویری، 22/ 188). 
زبیده در 208 ق/ 823 م، دیگر بار به حج رفت و در مراسم ازدواج مأمون با بوران در 210 ق حضور داشت و به خواهش بوران و موافقت مأمون، عازم ادای مناسک حج شد (شابشتی، 157- 159؛ طبری، 8/ 607؛ ابن‌اعثم، 8/ 423؛ ابن‌ابی‌طاهر، 143-145؛ فواز، 178). او در سال بعد نیز این مناسک را به جا آورد (ابن‌فهد، 2/ 285؛ طبری، علی، 341).
زبیده محبوب‌ترین زن نزد هارون‌الرشید بود (زبیر بن بکار، 581؛ ابن‌کثیر، 10/ 271)، و مورخان به شهرت او به بخشش اموال کلان به محرومان، بینوایان، غریبان و فقرا و انجام خیرات و مبرات اشاره کرده‌اند (ابوحیان، اخلاق ... ، 489؛ خطیب بغدادی، 16/ 619؛ ابن‌جوزی، المنتظم، 10/ 277؛ سبط ابن‌جوزی، 14/ 155)، و آورده‌اند که وی زیبا، جذاب، موقر، عاقل، ادیب، تیزهوش، مدیر و مدبر، فهیم و از فصیح‌ترین زنان عراق بود (طبری، 8/ 608؛ مرزبانی، 436؛ ذهبی، تاریخ، 24/ 19؛ صفدی، الوافی، 14/ 177؛ ابن‌کثیر، همانجا؛ ابن‌تغری‌بردی، 2/ 214) و اموال و داراییهای بسیار داشت و همواره مورد احترام و ستایش بود (ذهبی، سیر، 10/ 241، تاریخ، 15/ 156). 
به روایات شیعی، زبیده شیعه بود، یا تمایل و گرایش به تشیع و آل‌علی داشت و وقتی هارون‌الرشید از این امر آگاه شد، قسم خورد که او را طلاق دهد؛ به همین سبب، قبر وی همراه با مرقد امام کاظم (ع) و دیگر قبور آل‌بویه در فتنۀ سال 443 ق/ 1051 م که میان سنیان و شیعیان در بغداد رخ داد، تخریب، و سوزانده شد (ابن‌اثیر، الکامل، 9/ 577؛ نک‍ : قمی، عباس، 2/ 289؛ امین، 3/ 196؛ اعلمی، 2/ 117؛ محلاتی، 4/ 268- 269، 272؛ خلیلی، 9/ 216؛ عاملی، 439-442؛ اپنهایم، 2/ 288).
زبیده پس از مرگ هارون‌الرشید، بیش از 20 سال زیست (یافعی، 2/ 48؛ عامری، 204)، تا اینکه در روز دوشنبه 26 جمادی‌الاول 216 ق/ 15 ژوئیۀ 831 م درگذشت (یعقوبی، 2/ 466؛ طبری، 8/ 359، 626؛ خطیب بغدادی، 16/ 620؛ ابن‌جوزی، شذور، 173، المنتظم، 10/ 278).