مشکنانی

مشکنانی /moškenâni/ ، از گویشهای مرکزی، که در روستای مشکنان به آن گفت‌وگو می‌شود. 
روستای مشکنان در90کیلومتری شرق اصفهان، بر سر راه اصفهان به نایین، یزد و کرمان قرار دارد؛ فاصلۀ آن از شرق تا نایین 54 کمـ‍ و از غرب تا کوهپایه 15 کمـ‍ است؛ از جنوب به روستاهای رودشت و از شمال به آبادیهای دامنۀ رشته‌کوه حیدرآباد محدود است (صدری، 16). این روستا در عرض جغرافیایی °32 و ´ 43 و  ˝5 و طول جغرافیایی °52 و ´36 و ˝37 واقع ‌است (نک‍ : «پایگاه ... »، بش‍ ). جمعیت مشکنان بنابر سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395 ش، برابر با 506 تن بوده، که نسبت به گذشته کاهش یافته است (نک‍ : «درگاه ... »، بش‍ ). 

سبب نام‌گذاری   

محمد مهریار در فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان آورده است : «مشگنان، این واژۀ فاخر دلاویز، هم نام دیهی است و هم نام دهستانی که به نام آن دیه نام‌بردار شده است. ... اگر شاهراه اصفهان به یزد را پیش گیریم همین‌که از کوهپایه رو به خاور گذشتیم، دهستان مشکنان را در دست راست خود، در سرازیری می‌بینیم» (1/ 747). به نوشتۀ او «واژۀ مشگنان از 3 جزء <مشگ + ن + ان> ترکیب یافته است. مشگ همان عطر مخصوص است که از آهوی ختایی می‌گیرند» (1/ 749). 
قدیم‌ترین کتابی که در آن اشاره‌ای به این نام شده، سفرنامۀ ناصر خسرو است؛ آنجاکه وی (در 444 ق/ 1052 م) از اصفهان به سوی نایین حرکت می‌کند چنین می‌نویسد: «و از آنجا به راه صحرا و کوه مسکیان، به قصبۀ نایین آمدیم» (ص 128- 129). رشته‌کوه حیدرآباد از شمال تا شرق مشکنان کشیده شده، و برای رفتن از مشکنان به نایین باید از همین رشته‌کوه عبور کرد که ناصر خسرو آن را کوه مسکیان نوشته است. این نام به‌احتمال، همین مشکنان امروزی است که یا کاتبان آن را درست ننوشته، یا مشک را به زبان عربی، مسک خوانده، و نوشته‌اند ( اطلاعات ... ). 
در دیوان غزلیات اوحدی مراغه‌ای (اصفهانی) 3 غزل به گویش اصفهانی در پایان غزلیاتش دیده می‌شود که پیشینۀ گویش را تا سدۀ 8 ق/ 14 م نشان می‌دهد. گرچه خواندن این 3 غزل برای فارسی‌زبانان دشوار است، اما آشنایان به این گویش می‌توانند واژه‌هایی مانند آنچه امروزه در گویش مشکنان و کلیمیان اصفهان دیده می‌شود در آنها بیابند، از آن جمله: dim «چهره»، našhašt «نگذاشت»، son «این‌گونه»، hošk «خشک»، derkafte «افتاده»، vâtot «گفتی»، vâžan «می‌گویند» (نک‍ : صدری، 14). 
گویش مشکنان امروزه در شهرکها و روستاهای جنوب شرق اصفهان (روستاهای بخش جرقویه و رودشت تا ورزنه)، شرق اصفهان (زفره و دیگر روستاهای بخش کوهپایه تا مشکنان)، شمال اصفهان (گز و میمه تا دلیجان) و خوانسار (شمال غربی) در میان مردم رواج دارد و برایشان آشنا ست. تفاوت این گویش در این روستاها و شهرکها درحد لهجه است و گویشوران به‌آسانی زبان یکدیگر را می‌فهمند و می‌توانند باهم گفت‌وگو کنند. برای اثبات این مدعا، چند واژه از گویشهای مشکنانی، کلیمیان اصفهان، گزی و جرقویه‌ای (یا گرگویه‌ای) برگرفته از کتاب گویش مشکنان (صدری، سراسر اثر) و منابعی دیگر دربارۀ این گویشها در جدول 1 آورده شده است. 

نشانۀ مصدر (وند مصدری) در گویش مشکنانی و جرقویه‌ای، mon- و در گویش کلیمی وگزی، mun- است ( اطلاعات).

ویژگیهای آوایی

گویش مشکنانی 25 همخوان دارد که عبارت‌اند از:  /p, b, t, d, k, g, q, ʔ, m, n, r, f, v, s, z, š, ž, x, ʕ, h, č, ǰ, w, y, l/ .این گویش 6 واکۀ اصلی دارد:  /a, â, i, u, o, e/  (صدری، 25- 26). 
الف- تناوب واکه‌ها در گویش مشکنانی با فارسی معیار (تحقیقات):

                                           مشکنانی                     فارسی
1. واکۀ / a/ دربرابر / âد/           saha                    د  sâye   
2. واکۀ / e/ در برابر / aد/            teg                  د      tah
3. واکۀ / e/ دربرابر / oد/          heros                      دxorus
4. واکۀ / i / در برابر / aد/          nizik                     دnazdik
5. واکۀ / i / دربرابر / eد/           nigin                    د negin
6. واکۀ/ o/ دربرابر / aد/           sowz                     د sabz

کشش واکه، مانند šōmon «رفتن»، ʔomāmon «آمدن». 
ب- تناوب همخوانها در گویش مشکنانی با فارسی معیار (تحقیقات): 

                                         مشکنانی                        فارسی
1. همخوان [v] دربرابر[b]       vâhâm                      د bâdâm
2. همخوان [w] دربرابر[b]      ʔewzâr                      دʔabzâr
3. همخوان [y] دربرابر[j]           yoš                             دjuš
4. همخوان [x] دربرابر[q]         vaxt                          د vaqt
پ- کاهش همخوان [x]:           tom                         دtoxm
ت- افزایش همخوان [d]:    nišimand                    دnešiman
ج- جابه‌جایی همخوان:            nrxr                          دnerx

ویژگیهای صرفی

1. نشانۀ جمع در این گویش،  /â-/ (کوتاه‌شدۀ hâ-) است: žanâ «زنها»، valgâ «برگها». 
2. نشانۀ نکره، «یک» است که پیش از اسم می‌آید: yek-ru «یک روز». 
3. نشانۀ مصدر، تکواژ mon- است که پس از بن ماضی می‌آید: ârte-mon «آوردن»، barte-mon «بردن». این تکواژ، دگرگون‌شدۀ mân- است که در فارسی معیار در واژه‌هایی مانند گفتمان و چیدمان دیده می‌شود .
4. شناسه (ضمیر فاعلی) در صرف فعلهای گذرا پیش از بن فعل می‌آید: be-m-ârt «آوردم»، be-t-ba «بردی»، be-š-vât «گفت». این ویژگی مربوط به فعلهای گذرای ماضی است. در فعلهای ناگذر و مضارع، شناسۀ فعل پس از بن می‌آید: âr-one «می‌آورم»، peš-iye «می‌پزی»، vâž-uve «می‌گوید»، bome-yon «آمدم»، ši-ye «می‌روی»، vez-uve «می‌دود». 
5. بسیاری از فعلها دارای جزء پیشین -hâ-، vi-، vá-، bi-، de و -be هستند: be-š xont «خواند»، e-š xos «انداخت»، bi-š-di «دید»، vâ-š-parsâ «پرسید»، vi-š-gift «برداشت»، hâ-xoft «خوابید» (تحقیقات). 

ویژگیهای نحوی

1. نشانۀ مفعول «را» در این گویش وجود ندارد: te mo kel «کلید را به من بده». 
2. کسرۀ اضافۀ «e-» به‌صورت «i-» می‌آید: kiye beri «درِ خانه». 
3. ساختمان جمله در این گویش تفاوت چندانی با فارسی ندارد، برای نمونه: 
جملۀ دوجزئی با فعل ناگذر: yuweدdâruدpuwom «پدرم دارد می‌آید». 
جملۀ سه‌جزئی با مفعول: ruدnadâدberâدʔun «او برادر ندارد». 
جملۀ سه‌جزئی با مسند: vuدʔewriدʔâ semon «آسمان ابری است». 
جملۀ چهارجزئی با متمم و مفعول: hasan ketab-oš ʔez mo hâgift «حسن کتاب را از من گرفت». 
جملۀ چهارجزئی با مسند و مفعول: mardom ʔun ošon čepponi de ka «مردم او را چوپان دِه کردند» (تحقیقات). 

واژگان 

mâ «مادر»، puwo «پدر»، berâ «برادر»، xox «خواهر»، heze «دیروز»، ʔaru «امروز»، sobâ «فردا»، zonon «اکنون»، dim «صورت»، ʔayn «دهان»، lev «لب»، tel «شکم»، kuve «سگ»، mili «گربه»، kark «مرغ»، čuži «گنجشک»، čonder «چغندر»، hiye «جو»، komze «خربزه»، sondi «هندوانه»، ʔevr «ابر»، vâ «باد»، vâron «باران»، vafr «برف»، bard «بیل»، tever «تبر»، čar «چرخ»، pili «دوک»، teš «آتش»، bereške «جَرَقه»، du «دود»، xol «خاکستر»، kelâ «کلاه»، parne «پیراهن»، powzâr «کفش»، ǰerow «جوراب»، ʔožm «بیزاری»، tanxâ «باارزش»، tâse «ویار»، vâž «صدا». 

مآخذ

اطلاعات گویشی مؤلف؛ «پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران»، نامهای جغرافیایی (نک‍ : مل‍‌ )؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (نک‍ : مل‍‌ )؛ صدری، جمال، گویش مشکنان، تهران، 1386 ش؛ مهریار، محمد، فرهنگ جامع نامها و آباد‌یهای کهن اصفهان، اصفهان، 1383 ش؛ ناصر خسرو، سفرنامه، به کوشش نادر وزین‌پور، تهران، 1350 ش؛ نیز:

.Amar, www.amar.org.ir; GNDB, www.gndb.ncc.gov.ir 
جمال صدری