کوثر

کوثَر، نام حوض یا نهری در جنت که همۀ چشمه‌های بهشت از آن جاری می‌شوند. 
کوثر واژه‌ای عربی است به معنی بسیار از هرچیز، غبار برهم‌نشسته، مرد خیر و بسیاردهش ( آنندراج)، سرچشمۀ خودجوش (قریب، ۲/ ۳۵۰) و هر آب روان گوارا (نفیسی)؛ نیز به معنی خیر و برکت بسیار و پایان‌ناپذیر آمده است و در مفهوم مبالغه در اعطای چیزی است که خداوند به‌سبب آن بر رسولش منت گذاشته است (طبرسی، مجمع ... ، ۱۶/ ۱۴۳۰؛ عادل، ۵/ ۴۷- ۴۸). کوثر نام ۱۰۸اُمین سورۀ قرآن کریم است. این سوره مکی، و مشتمل بر ۳ آیه است و لفظ «کوثر» در نخستین آیه، «اِنّا اَعْطَیْناکَ الکوثَر»، آمده است. مفسران دربارۀ شأن و محل نزول این آیـه مطالب بسیاری نوشته‌اند (نک‍ : طبرسی، همان، ۱۶/ ۱۴۳۲، جوامع ... ، ۶/ ۷۲۰؛ جرجانی، ۴۵۸؛ ابطحی، ۴۳۴). 
در تفسیرهای عرفانی قرآن کریم، آب حوض کوثر را به شراب ‌الٰهی تأویل کرده‌اند که برای تشنگان امت است (مبیدی، ۶۴۰). این تعبیر در ادبیات عرفانی هم به‌ کار رفته است و شاعران آب کوثر را شراب عشق تلقی کرده‌اند. برخی آب کوثر را مشبه‌به برای زلالی و پاکی قرار داده‌اند؛ مانند: این بوی روح‌پرور از آن کوی دلبر است/ وین آب زندگانی از آن حوض کوثر است (سعدی، ۶۳). اشاره به حضرت علی (ع) در مقام ساقی حوض کوثر از دیگر مضامین رایج است؛ برای نمونه، سوار دین، پسر عم پیمبر/ شجاع عصر، صاحب حوض کوثر (عطار، اسرارنامه، ۲۷) و ساقی کوثر امام رهنمای/ ابن عم مصطفى، شیر خدای (همو، منطق ... ، ۲۵۲). 
پاکی و زلالی آب کوثر موضوعی است که در ضرب‌المثلها به آن اشاره شده است: به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد/ گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه؛ یا زمین شوره سنبل بر نیارد/ اگر آبش ز حوض کوثر آید (ذوالفقاری، ۱/ ۵۴۵، ۲/ ۱۸۶۶)؛ آب ‌کوثر خوردن یا آب ‌کوثر نصیب کسی شدن کنایه از رفتن به بهشت است و معمولاً، برای دعا به‌ کار می‌رود (نک‍ : شاملو، ۱۵۰). 
در ترانه‌های محلی، هم به آب حوض کوثر اشاره کرده‌اند؛ برای نمونه، سر از من سینه از من خنجر از تو/ لب خشکیده از من کوثر از تو/ / اگر خواهی که خویشونت نفهمند/ اشاره از من و فهمیدن از تو (همایونی، ۲۷۱). یا این ترانه که در خراسان ثبت شده است: دو زلفان سیاهت هر دو همسر/ که رِخته با بر روی تو دلبر/ / یکی حلقه زده بر گرد رویت/ یکی اُو (آب) می‌خورد از حوض کوثر (شکورزاده، ترانه‌ها ... ، ۶۱). ترکیب «ساقی کوثر» از عبارات رایج در ترانه‌هایی است که میان خراسانیها، آتویی، زن روضه‌خوان، مکتب‌دار یا ملاباجی در مجالس عروسی می‌خواند (احمدپناهی، ۲۷۱). او همچنین، در پایان مراسم سفرۀ نذری، برای برآورده‌شدن حاجت حاضران، دعاهایی را با شعر و آهنگ می‌خواند که معمولاً، یکی از آنها نوشیدن آب کوثر است؛ برای نمونه، آن کسانی که می‌دَهَند آبگوشت/ آب کوثر بده که بنوش (شکورزاده، عقاید ... ، ۳۰۱). 
در کومله، هنگام غسل میت، جنازه را با سدر و کافور حل‌شده در آب می‌شویند و به آن «آب زمزم حوض کوثر» می‌گویند (شهاب، ۲۰۸). این باور میان مردم رایج است که آب کوثر گناهان را پاک می‌کند و بر همین اساس، دربارۀ اشخاص بزهکار و بدطینت می‌گویند: گناهانش را با آب کوثر هم نمی‌توان شست. در نقاط مختلف ایران، برخی چاهها و نهرها را کوثر نامیده‌اند (برای نمونه، نک‍ : اعتمادالسلطنه، ۴/ ۲۲۷۰). 

مآخذ

آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ ابطحی، حسن، شبهای مکه، مشهد، ۱۴۰۴ ق/ ۱۳۶۲ ش؛ احمدپناهی سمنانی، محمد، ترانه و ترانه‎سرایی در ایران، تهـران، ۱۳۷۶ ش؛ اعتمـادالسلطنه، محمدحسن، مـرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ جرجانی، حسین، تفسیر گازر، به کوشش جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، ۱۳۳۷ ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، ۱۳۸۸ ش؛ سعدی، غزلها، به کوشش اسماعیل صارمی و حمید مصدق، تهران، ۱۳۷۶ ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف آ، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ شکورزاده، ابراهیم، ترانه‌های روستایی خراسان، تهران، ۱۳۶۹ ش؛ همو، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، ۱۳۸۶ ش؛ طبرسی، فضل، جوامع الجامع، به کوشش و ترجمۀ عبدالعلی صاحبی، مشهد، ۱۳۷۷ ش؛ همو، مجمع البیان، به کوشش و ترجمۀ علی کرمی، تهران، ۱۳۸۰ ش؛ عادل سبزواری، محمود، لغت‌نامۀ قرآن کریم، تهران، ۱۳۸۷ ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، اسرارنامه، به کوشش صادق گوهرین، تهران، ۱۳۳۸ ش؛ همو، منطق ‌الطیر، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۸۳ ش؛ قریب، محمد، تبیین اللغات لتبیان الآیات، تهران، ۱۳۶۶ ش؛ میبدی، احمد، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۳۹ ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، ۱۳۴۳ ش؛ همایونی، صادق، ترانه‌های محلی فارس، شیراز، ۱۳۷۹ ش.

حسن اکبری بیرق