کلاغ پر

کَلاغْ‌پَر، از بازیهای دسته‌جمعی، حرکتی و کلامی کودکان. 
«اوسا بدوش» و «گنجشک‌پر» از نامهای دیگر کلاغ‌پر است (صدری‌افشار، 3/ 2198، 2325). ازآنجاکه در این بازی، کلاغ نخستین چیزی است که استاد نامش را می‎برد، نام بازی بیشتر به کلاغ‌پر معروف است (رضایی، جمال، 560).

تعریف بازی

بازی کلاغ‌پر بیشتر در میان کودکان نوپا رواج دارد و با ترانه، شعر، کلمات آهنگین و موزون همراه است (بلوکباشی، بازیها ... ، 18). برای اجرای این بازی، چند کودک دایره‌وار در کنار هم می‎نشینند و فردی نقش رهبر یا استاد را عهده‎دار می‎شود. استاد و دیگر بازیکنان نوک انگشت سبابۀ (انگشت اشارۀ) دست راست خودشان را روی زمین و روبه‌روی هم می‎گذارند و منتظر می‎مانند تا استاد نام پرنده یا چیزهای دیگری را مانند کلاغ، گنجشک، کتاب، ماشین و سیمرغ بیاورد. در این مرحله، بازیکنان باید دقت داشته باشند که تنها پس از شنیدن نام پرندگان، انگشت اشارۀ خود را از زمین بردارند و به سمت آسمان ببرند؛ اگر دقت نداشته باشند و برای اشیایی که پـرواز نمی‎کنند، دست خود را بالا ببرند، بازنده‌اند و باید به اشکال گوناگونی جریمه شوند (گازرانی، 2/ 767؛ ایرانیکا، IV/ 62؛ داعی‎الاسلام، ذیل کلاغ؛ رضایی، غلامرضا، 523). 
نام دیگر بازی اوسا بدوش است. بدوش وجه امر از مصدر دوشیدن است (داعی‎‎الاسلام، همانجا) و نام بازی یعنی استاد! بدوش. برای اجرای این بازی نیز چند بچه دور هم می‎نشینند و نوک همان انگشت خود را به روش یادشده روی گل قالی می‎گذارند؛ سپس استاد می‎گوید: «اوسا بدوش» و در حین گفتن این عبارت، انگشتش را به سمت خود می‎کشد، بچه‎ها نیز به پیروی از او، انگشتشان را از مرکز دایره به طرف خود می‎کشند. گاهی نیز می‎گوید: «زن اوسا ندوش» و انگشتش را به سمت خود می‎کشد. در اینجا بازیکنان باید حواسشان جمع باشد تا انگشتشان را تکان ندهند. سپس، استاد به‌سرعت نامهایی را بر زبان می‎آورد، مانند «کلاغ پر، گنجشک پر، موش پر، آدم پر، برگ پر، سیمرغ پر، پشه پر، پلنگ پر». با بردن نام حیواناتی که پر ندارند، بازیکنان نباید دست خود را بالا ببرند که اگر چنین کنند، اشتباه است و به‌اصطلاح خواهند سوخت (متحدین، 394). کلاغ‌پر افزون‌بر این شکل، شیوۀ دیگری نیـز دارد: بچه‎ها دو دست خـود را در پشت گردن بـه هم قلاب می‎کنند و به حالت نشسته، روی دو پنجه به سمت جلو پرش می‎کنند که این شیوه بیشتر شبیه تنبیه است (انوری؛ صدری‎افشار و دیگران، 777).

شیوه‎‎های بازی

بازی «استاد بدوش، زن استاد ندوش» یا کلاغ‌پر از جملۀ بازیهایی است که در میان کودکان تهرانی رواج بسیاری دارد. برای اجرای این بازی، کودکان و استاد (که گاهی بانوی خانه است) در دایره‌ای می‎نشینند و نوک انگشت نشانۀ دست چپ یا راست خود را در میان دایره‎ای که از طرز نشستن آنان درست شده است روی زمین می‎گذارند؛ به‌طوری‌که انگشتها نیز دایرۀ کوچک‎تری در مرکز دایرۀ بازیگران به وجود آورد. آنگاه استاد انگشتش را به سوی خود، دو بار روی زمین می‎کشد و در بار نخست، با کشیدن انگشت بر زمین، با لحن کشیده‎ای می‎گوید: «اوسا بدوش»؛ بازیکنان نیز به پیروی از او همه با هم می‎گویند: «اوسا بدوش». دوباره انگشتهای آنها به وسط دایره برمی‎گردد و این‌بار، استاد همان حرکت اول را با کلمۀ «ندوش»، که به قدر کافی کشیده است، تکرار می‎کند و می‎گوید: «زن اوسا ندوش». بچه‎ها باید حواسشان جمع باشد و انگشت خود را تکان ندهند؛ زیرا هرکس انگشتش را تکان دهد سوخته است. اوسا می‎گوید: «قلاق (کلاغ) پر، گنجشک پر، کفتر پر»؛ با این واژگان همۀ بازیکنان ضمن تکرار، باید انگشت خود را به هوا ببرند. سپس، اوسا به میل خود، نام درنده، شخص یا شیئی را با افزودن کلمۀ «پر» تکرار می‎کند و منتظر می‎شود تا بازیکنان براساس تمرکز حواسشان، پاسخ او را بدهند. بچه‎ها باید برای موجودات یا اشیائی که پرواز نمی‎کنند، پاسخ «نَپر» را بگویند و انگشت خود را نیز تکان ندهند. هرکه اشتباه کند «باخته» یا «می‎سوزد» و استاد او را به میان بچه‎ها می‎برد؛ درحالی‌که بازیکنان دیگر دست می‎زنند و پی‌درپی می‎گویند: «دیگ که پر نداره!» یا «آدم که پر نداره!». 
سپس، استاد سر او را در دامن خود می‎گذارد و چشمهایش را با کف دست می‎بندد؛ به‌طوری‌که بازنده نتواند جایی را ببیند. آنگاه، همه با کف دست بر پشت فرد سوخته می‎زنند و هماهنگ با یکدیگر می‎گویند: «تَپ تَپِ خَمیر/ شیشه پُر پنیر (یا مایۀ پنیر)/ دستِ کی بالا؟» در این هنگام، یکی از بازیکنان یک دست خود را از پشت او به هوا بلند می‎کند. استاد از بازنده می‎پرسد: «بگو دست کی بالاست؟». اگر فرد سوخته بتواند نام فردی را که دستش بالا ست درست حدس بزند، برنده است و بازی پایان می‎یابد یا دوباره بازی از نخست (به گویش محلی «از اسر») شروع شود؛ اما اگر بازنده نتواند درست حدس بزند، استاد و بازیکنان باز کف دست خودشان را به پشت او می‎کوبند و با هم‎ چنین می‎خوانند: «رفتم دُکونِ عطاری، عَط و عط و عط/ رفتم دکون بقالی، بَقَ و بق و بق/ رفتم دکون زرگری، زَر و زر و زر/ رفتم دکون بزازی، بَز و بز و بز/ رفتم به باغی/ دیدم غلاغی [کلاغی] / سرش بریده/ خونش چکیده/ غلاغه میگه: قار قار/ بقچه قلمکار کار/ خبر ندین به مادرم/ گل می‎چینه برادرم/ سوار این اسب نمی‌شم/ سوار اون اسب نمی‌شم/ سوار سیاره می‌شم/ تا دم دروازه می‌شم/ دروازه نِگین داره/ قلفِ عَمبَرین [قفل عنبرین] داره/ ‎ خروسه میگه قی‌قیر و قی‌قیر/ زمبوره [زنبوره] میگه جیلیز و ویلیز». با بر زبان آوردن آخرین واژه، یکی از کودکان به اشارۀ استاد، دستش را بالا می‎برد، این‌بار نیز بازنده باید نام فردی که دستش را بالا برده است حدس بزند، مثلاً بگوید: «دست منیژه بالا ست». اگر درست بگوید، برنده می‎شود، وگرنه «تپ تپ خمیر» را 3 بار دیگر تکرار می‎کنند. اگر بازیکنِ سوخته نتواند در این 3 بار درست حدس بزند، استاد او را در همان حالت نگه می‎دارد و چنین می‎گوید: «رفتیم دَرِ دکون قصابی، دیدیم زنبورا/ رو لَشِ گوسفندا نشسته‌ان و همه با هم/ / می‌گن جیلیز و ویلیز، جیلیز و ویلیز» بعد همۀ بازیکنان یک‌صدا می‎گویند: «جیلیز و ویلیز/ جیلیز و ویلیز». آنگاه در حین اداکردن این جملات، شروع به غلغلک‌دادن بازنده می‎کنند (بلوکباشی، «استاد ... »، 183-185؛ احمدپناهی، ترانه ... ، 203-204؛ شاملو، 2/ 1052-1054؛ محمدی، محمدهادی، 1/ 40؛ بدرطالعی، 21؛ مهرپویا، 47). گاهی ترانۀ بازی این چنین تغییر می‎یابد: «تپ تپ خمیر/ شیشه پر پنیر/ پردۀ حصیر/ توتک فطیر/ دس کی بالاس؟»، این عمل تا درست حدس‌زدن بازنده تکرار می‎شود (هدایت، 185). 
بچه‎های طالب‎آبادِ شهرری نیز برای اجرای بازی به همان شکل عمل می‎کنند (صفی‎نژاد، 342). نوع دیگر کلاغ‌پر این‌گونه است که یکی از بزرگ‌سالان، که نقش استاد را بازی می‌کند، این جملات را می‎گوید: «یک اردک با بچه‎های کوچک خود به سوی برکه‎ای حرکت می‎کرد و در آن برکه کرمهای بزرگ و حلزونهای کوچک بسیار بود». بازیکنان باید دقت کنند که هرگاه استاد واژۀ «کوچک» را بیان کرد، دستشان را بالا ببرند، وگرنه به شمار اشتباهات خود جریمه می‎شوند. شیوۀ دیگر بازی این‌گونه است که استاد ساکت می‎ایستد و تنها دست می‎زند. با یک‌بار دست‌زدن، هیچ‌کس نباید تکان بخورد؛ ولی با دو صدای دستی که پشت‌سرهم زده می‎شود، بازیکنان باید در جا بپرند. گاهی نیز استاد دست خود را بلند می‎کند و در جا می‎پرد و نامهایی را چون کلاغ پر، گنجشک پر، نان پر، صندلی پر، خرگوش پر، ماشین پر، کشتی پر، ریگ پر به میل خود به زبان می‎آورد. این‌بار نیز بازیکنان باید با دقت به واژگانی که اوستا می‎گوید، گوش کنند تا وقتی به نام پرنده‎ای اشاره کرد، همراه او در جا بپرند. در این بازی نیز هر فردی اشتباه کند، جریمه می‎شود (لوکو ـ گرومر، 139-140). 
در سمنان، بچه‌ها برای جریمۀ بازنده، او را به حالت چمباتمه می‎خوابانند، آنگاه دستشان را بر پشت او می‎گذارند و می‎گویند: «رفتم دکان قصابی، دیدم قصاب کارد را در گوشت این‌طور فرو می‎کند»؛ بعد به حالت کارد و با شوخی دست خود را به بدن وی می‎زنند و این‌گونه بازی را تا درست پاسخ دادن بازنده ادامه می‎دهند (ستوده، 1/ 309؛ احمدپناهی، آداب ... ، 92). بچه‎های آمل برای این بازی اوستا انتخاب نمی‎کنند، بلکه نخستین بازیکن نقش استاد را ایفا می‎کند (مهجوریان، 74). بچه‎های مرند آذربایجان، نخست فردی را استاد می‎کنند و او به زبان ترکی می‎گوید: «اوشدی اوشدی، قوش اوشدی» (پرید، پرید، پرنده پرید) که بچه‎ها باید دست خود را بالا ببرند. اگر کسی دست خود را هم‌زمان با شنیدن نام شیء یا غیرپرنده‎ای بالا ببرد، می‎سوزد و از بازی کنار می‎رود (قزل‌ایاغ، 6). بازیکنان اردبیل وقتی دور هم جمع می‌شوند، بزرگ‌ترین فرد را سرگروه کرده، بازی را به روال خود، اما به زبان ترکی، اجرا می‎کنند (محمدی، مهین، 92-93). 
بچه‎های کردزبان این بازی را «قلافر» می‎نامند و برای آن، همان شیوۀ معمول را انتخاب می‎کنند. تنها تفاوت در پایان بازی است؛ یعنی استاد شیوۀ نام‌بردن پرندگان و گمراه‌کردن کودکان را تا باقی‌ماندن تنها یک فرد در بازی ادامه می‎دهد. سرانجام، برای اعلام برنده‌بودن او، 10 اسم مختلف را نام می‎برند. اگر او بتواند تنها انگشت خود را با نام یک پرنده بالا ببرد، برندۀ بازی می‎شود. بازی به‌صورت چرخشی ادامه می‎یـابد و افـراد به‌نـوبت، پس از اینکه عضو بزرگ (از نظر سنی) انتخاب شد، به همان شیوۀ نخست، اسامی را بیان می‎کنند. در این بازی، خوردنی یا چیز دیگری برای جایزه به برنده داده می‎شود (محمدی، آیت، 1/ 159). شمار بازیکنان قلاپر در لرستان، معمولاً 5 یا 6 تن است. بازیکنان برای انتخاب سردسته، تر و خشک می‎کنند. پس از مشخص‌شدن سردسته، بازیکنان روبه‌روی او می‎نشینند؛ آنگاه همگی انگشت دستشان را روی زمین می‎گذارند و بازی به روال گفته‌شده ادامه می‎یابد. سردسته برای جریمۀ فرد سوخته، گردن او را به طرف زمین می‎آورد و با دست، به پشت کمر او می‎زند و می‎گوید: «تپ تَپُو، بالا تپو، دس کی بالا دس؟»، یعنی دست کدام یک بالای دست دیگری است؟ بازنده باید درست حدس بزند که دست فلانی (نام فرد را گوید) بالا ست. بازی این‌گونه ادامه می‎یابد (نظری، 29-30). 
شکل دیگر بازی بدین‌سان است که سرگروه انتخاب‌شده با چسباندن انگشت اشاره و انگشت شست، دستان خود را به شکل لوزی درست می‎کند. سپس، افراد حاضر هریک انگشت اشارۀ خود را روی آن قرار می‎دهند. سرگروه به‌دلخواه، اسامی پرندگان، اشیاء و حیوانات را به زبان می‎آورد. اگر سرگروه نام پرنده را بگوید، افراد باید انگشت خود را به هوا بلند کنند و اگر نام غیرپرنده را بگوید، آنان می‎بایست انگشت خود را تکان ندهند، زیرا می‎بازند (بهرامی، 187). بچه‎های کهگیلویه و بویراحمد نیز همان‎گونه بازی می‎کنند و تنها تفاوت بازی آنها در شیوۀ جریمه است. بازیکنان برای جریمۀ بازنده در‌حالی‌که می‎گویند: «هه تپ‌تپو/ انگله تپو/ نون گپو»، به شکلی به پشت او می‎زنند که گویا بر پشت بازنده نان می‎پزند. آنگاه، دستهای خود را مانند برجی بر پشت او می‎گذارند و می‎پرسند: «کو دَس، بالی دس؟» یعنی کدام دست بالای کدام دست است؟ بازنده در پاسخ باید سمت «چپ» یا «راست» را برگزیند. اگر پاسخ صحیح بـود، این دور بازی تمام، و دور دیگر شروع می‎شود؛ اما اگر اشتباه پاسخ می‎داد، آن‌قدر بر پشتش می‎زدند و پرسش و پاسخ می‎کردند تا پاسخی درست بدهد (غفاری، 72). 
در برخی مناطق اصفهان، شیوۀ بازی مانند دیگر مکانها ست؛ اما در مناطقی، کلمات بازی همان است و شکل بازی تغییر می‌کند: بانوی خانه طفل دوساله‌اش را پیش می‌کشد و درحالی‌که خود به حالت چمباتمه می‎خوابد، کف هر دو پایش را بر سینۀ طفل می‌گذارد، با دو دست خود طفل را می‌گیرد و با فشار پا او را از زمین بلند می‌کند و می‎گوید: «کلاغ پرپرپرپر» و دوباره او را پایین می‎گذارد (جناب، 324).