کفشدوزک

کَفْشْدوزَک، حشره‌ای کوچک با کاربردهایی در فرهنگ مردم.
به کفشدوزک پینه‌دوز یا قرمزدانه هم می‌گویند (معین، ذیل پینه‌دوز؛ صفی‌زاده، 23). این حشره در مناطق مختلف، با نامهای گوناگون خوانده می‌شود. در مجن سمنان، آن را سینه‌سَفِر (نصیری، 163)؛ مردم پیرامون دریاچۀ پریشان و فامور فارس قافله (ثواقب، 363)؛ مردم تالش ماملی (بخشی‌زاده، 356)؛ و بومیان جزیرۀ کیش دَبَّوْاَگْصَد می‌نامند؛ چون بیشتر اوقات، روی درختی خاردار به نام گَصد دیده می‌شود و از تخم آن تغذیه می‌کند (مختارپور، 304).
کفشدوزک از خانوادۀ سوسک است و در بیشتر نقاط جهان، زندگی می‌کند. ظاهر آن کروی یا نیم‌بیضی، و طولش بین 1 تا 10 میلی‌متر است. کفشدوزکها ممکن است به رنگ قرمز، نارنجی، زرد، قهوه‌ای یا سیاه باشند و خالهای سیاه ریز و درشتی روی بدنشان دیده می‌شود (دایرةالمعارف ... 2/ 2237؛ لغت‌نامه ... ؛ معین، کفشدوز). در برخی منابع، آمده است که کفشدوزک ماده بال ندارد و فقط نر آن بال‌دار است (صفی‌زاده، همانجا، حاشیۀ 1). تغذیۀ این حشره بیشتر از شته و کنه است و ازاین‌رو، برخی کشورها به‌منظور مبارزۀ طبیعی با آفات گیاهان، آن را پرورش می‌دهند (دایرةالمعارف، همانجا؛ «خطر ... »، 29-30؛ مجیب، سراسر مقاله)؛ اما گاهی این حشرات، خودشان به مزارع حمله می‌کنند و آفت محسوب می‌شوند ( لغت‌نامه).
در گذشته، کفشدوزک در صنعت رنگرزی به کار می‌رفت؛ برای نمونه، در دورۀ قاجار (1210-1343 ق/ 1795-1925 م)، عشایر برای رنگ‌کردن نخ قالی از کفشدوزک استفاده می‌کردند. آنها این حشره را از میان علفها می‌گرفتند و پس از خشک‌کردن، رنگ قرمز تندی با آن می‌ساختند (مونس‌الدوله، 217؛ نیز نک‍ : صفی‌زاده، همانجا).
کفشدوزک در درمان برخی بیماریها هم کاربرد دارد. کردها برای بهبود زگیل، خونابۀ کفشدوزک له‌شده را روی آن می‌مالند (همانجا؛ پرنیان، 200). خوردن کفشدوزک باعث مرگ می‌شود (شاملو، 2/ 1084) و برای از بین بردن زهر آن، به بیمار شیر می‌خورانند (ابومنصور، 279).
در باور مردم، پیداکردن کفشدوزک شگون دارد و کشتن آن شوم است (شاملو، همانجا). معمولاً، بچه‌ها کفشدوزک را روی دستشان می‌گذارند و می‌گویند: «قافله برو پدرم یا عمویم را بیاور». این باور وجود دارد که اگر حشره پرواز کند و برود، قافله‌ای می‌رسد و کسی را که می‌خواهند همراه خود می‌آورد (ثواقب، همانجا). بختیاریها نیز بر این باورند که اگر با نیت خبرگرفتن از حال مسافر، کفشدوزک را روی انگشت بگیرند و آن پرواز کند، مسافرشان خواهد آمد (داودی، 648). جوانان تالشی معتقدند که کفشدوزک مسیر خانۀ یار را بلد است و به امید یافتن آن، کفشدوزک را از روی دست پرواز می‌دهند (بخشی‌زاده، 356). مردم رودبار هم کفشدوزک را روی دست می‌نشاندند و نیت می‌کردند. آنها باور داشتند که اگر کفشدوزک بپرد، نیتشان برآورده می‌شود (جعفری دوآبسری، 71). مردم ماهشهر این حشره را قاصدک کربلا می‌نامند و با آن برای زودآمدن مسافر تفأل می‌زنند (جعفری <قنواتی>).
در متون شفاهی، داستانهایی دربارۀ کفشدوزک و نقش آن در زندگی مردم وجود دارد. لرستانیها به کفشدوزک «مال حالو کجا؟» به معنی خانۀ دایی‌ام کجاست؟ می‌گویند و ریشۀ این نام‌گذاری حکایتی است که در آن، دختر یتیمی پس از اینکه از آزارهای نامادری خسته می‌شود، تصمیم می‌گیرد به خانۀ دایی‌اش برود؛ اما راه را گم می‌کند و سرانجام، به‌کمک کفشدوزک راه خانه را پیدا می‌کند و از آن روز به بعد، این حشرۀ کمک‌رسان را مال حالو کجا؟ نامیدند (عسکری‌عالم، 2/ 50-51). 
مردم طالقان به کفشدوزک زُن بَبُرک می‌گویند که به معنی حشرۀ راهنما برای زن‌بردن است. این نام‌گذاری براساس افسانه‌ای است که در آن، روزی مردی جوان کفشدوزکی را روی دستش به پرواز درمی‌آورد و به یاری آن همسرش را در یکی از آبادیها انتخاب می‌کند (عباسی، 19). در تهران قدیم، هم به داستانی دربارۀ پینه‌دوز اشاره شده است که براساس آن، روزی پینه‌دوزی روی زانوی زنی می‌نشیند. وقتی شوهر زن برمی‌گردد، بچۀ کوچکش به پدر می‌گوید امروز پینه‌دوزی روی زانوی ننه‌ام نشسته بود و شوهر که گمان می‌کند منظور از پینه‌دوز مرد پینه‌دوز یا کفاش است، زن را می‌کشد (شهری، 4/ 544).
در ارتباط با این حشره، مثلهایی هم ساخته شده است؛ مانند کفشدوزک است و با فوت از جا می‌پرد و کفشدوزک به بچه‌اش می‌گوید: فدای بچۀ سرخ و سفیدم بشوم (ذوالفقاری، 2/ 1444).

مآخذ

ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن الحقایق الادویة، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، 1346 ش؛ بخشی‌زادۀ آلیانی، اسماعیل، سیری در زندگی تالشها، تهران، 1391 ش؛ پرنیان، موسى، فرهنگ عامۀ کرد، کرمانشاه، 1380 ش؛ ثواقب، جهانبخش، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، شیراز، 1386 ش؛ جعفری دوآبسری، محمدعلی، فرهنگ عامۀ رودبار، رشت، 1388 ش؛ جعفری (قنواتی)، محمد (ویراستار علمی دفما)، تحقیقات میدانی؛ «خطر حشرات»، درسهایی از مکتـب اسلام، تهـران، 1344 ش، س 6، شم‍ 8؛ داودی حمولـه، سریـا، دانشنامۀ قوم بختیاری، اهواز، 1393 ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف پ، تهران، 1378 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ صفی‌زاده، صدیق، طب سنتی در میان کردان، تهران، 1361 ش؛ عباسی، اسماعیل، «کفشدوزک، راهنمـای خیر در افسانه‌هـای مردم طالقـان»، صلح سبز، تهـران، 1378 ش، شم‍ 2-3؛ عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، 1387 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مجیب ‌حق‌قدم، زهرا و دیگران، «معرفی کفشدوزک به‌عنوان شکارگر شتۀ نارون در استان گیلان و بررسی زیست‌شناسی آن در شرایط آزمایشگاهی»، زیست‌شناسی ایران، تهران، 1388 ش، شم‍‍ 2؛ مختارپور، رجبعلی، دو سال بـا بومیان جزیرۀ کیش، تهران، 1387 ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1387 ش؛ مونس‌الدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، 1380 ش؛ نصیری، معصومه و مریم اسمعیلی، مجن، بهشت پنهان، تهران، 1389 ش.

مروارید رفوگران