کزاز

کُزاز، نوعی بیماری در کودکان که با کشیدگی عضله‌های گردن و پشت، خشکی دهان و بینی و تب همراه است. 
این بیماری در گذشته رواج فراوان داشت و دلیل آن استفاده‌نکردن از وسایل بهداشتی برای قطع ناف نوزاد بود (شکورزاده، 156، حاشیۀ 2). در فرهنگ مردم، به عوامل دیگری نیز اشاره شده است؛ ازجمله: افتادن کودک از گهواره، محروم‌کردن کودک از شیر مادر در زمان نامناسب، ابتلای پدر و مادر به این بیماری در کودکی و بی‌توجهی در گرم نگه‌داشتن کودک (شمس، 286، 316). 
در برخی روستاهای استان گلستان، ازجمله روستاهای قره‌گل غربی و اطراف دماوند، کزاز را هَمِشک می‌نامند و آن را به دو نوع تقسیم می‌کنند: همشک پیاده که در آن امکان بهبود کودک وجود دارد و همشک سواره که شدید است و به‌سختی درمان می‌شود. این بیماری غالباً با کشیدگی، خشکی و سفتی گردن همراه است. در دیگر روستاهای این استان، مانند کرند، حاجی‌قوشان و تک‌لر، برای درمان کزاز، آنقوزه را با روغن حیوانی و کمی سیر مخلوط می‌کنند و به گردن، بین دو ابرو و حدفاصل گردن تا انتهای ستون فقرات می‌مالند. پس از حمام کودک، 10 عدد تخم‌مرغ می‌سوزانند و روغن به‌دست‌آمده را به تن کودک می‌مالند؛ سپس، او را می‌پوشانند تا تب کند. در روستای یک‌تپۀ گلستان، دو رگ گردن کودک را می‌شکنند و می‌مالند تا درمان شود. اگر بهبود یافت، اندکی از پوستۀ تخم لا‌ک‌پشت، بـه اندازۀ یک کنجد، به کودک می‌خورانند (نک‍ : همو، 269، 274، 282-284، 319-320). 
در گذشته، برخی پزشکان کزاز را صِبیان می‌نامیدند (ناظم‌جهان، 1/ 318-322). در فرهنگ مردم بلوچ، ازجمله خطرهایی که کودکان یک تا هفت‌ساله را تهدید می‌کند، جنی به نام ام‌الصبیان است. ام‌الصبیان مادر شیطان است و پستانهای آویزان و دندانهایی درشت دارد. جنی است که وقتی به نوزاد می‌زند، دستها و پاهای بچه برمی‌گردد، لاغر می‌شود و می‌میرد و راه پیشگیری از آن، حالِک یا خال‌گذاری است. برای این منظور، مقداری گیاهی گَنداکو را (که زردرنگ و شبیه یونجه است و به‌سبب ظاهر ناخن‌مانندش، به آن ناخن جن هم می‌گویند) با آب روی قطعه‌سنگی می‌کوبند تا به مایعی سیاه‌ تبدیل شود. سپس پیشانی، پشت پلک چشم، پشت دست‌وپا، پشت گوش و نوک دماغ بچه را با آن خال‌گذاری می‌کنند؛ به این عمل «پاسبان» می‌گویند. البته، تا زمانی که کودک سالم است باید این کار را کرد (جانب‌اللٰهی، 2/ 140، 174). 
به باور مردم خراسان، اگر پدر و مادر کودک به جنیان صدمه بزنند، نوزاد در 40 روز نخست تولد، به کزاز مبتلا خواهد شد. درحقیقت، این مرض را جنیان به جان او می‌ریزند و نشانه‌اش این است که ابتدا، پوست بدن نوزاد کبود، و سپس، دچار انقباض عضلات و تشنج شدید می‌شود و طولی نمی‌کشد که می‌میرد (شکورزاده، 157). 
در فرهنگ برخی مناطق، دعای مخصوصی برای دفع این بیماری وجود دارد که اگر کسی آن را بداند و بخواند، درمان می‌شود. برخی پیش از زایمان، آن را در دو قطعه کاغذ می‌نویسند و به گردن خود می‌آویزند. وقتی بچه متولد شد و او را شست‌وشو دادند، یکی از آنها را از گردن خود باز می‌کنند و به گردن بچه می‌بندند (جانب‌اللٰهی، 2/ 174). 

مآخذ

جانب‌اللٰهی، محمدسعید، سفرنامۀ مردم‌شناختی سیستان و بلوچستان، مشهد، 1396 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363 ش؛ شمس اردکانی، محمدرضا و دیگران، گذری بر دانش پزشکی مردمی ایران‌زمین، تهران، 1390 ش؛ ناظم‌جهان، محمداعظم، اکسیر اعظم، تهران، 1387 ش.

محمدسعید جانب‌اللٰهی