کبیرکوه

کَبیرْکوه، رشته‌کوهی در استان ایلام و بخشی از کوهستان زاگرس با بازتابهایی در فرهنگ مردم.
کبیرکوه مهم‌ترین و بزرگ‌ترین رشته‌کوه استان ایلام است که در گویش محلی، به نامهای کَوَر یا کِوِر معروف بوده است. این رشته‌کوه به طول 160 کم‍ از شمـال غربی بـه جنوب شـرقی، به‌صورت دیواری منظم امتداد دارد و از کوههایی بسیار تشکیل شده است که هرچه به سمت غرب و جنوب غربی پیش می‌رود، از ارتفاع آن کاسته می‌شود. بلندترین قلۀ کبیرکوه، ورزین، با ارتفاع 062‘ 3 متر است. رودخانه‌های پیرمحمد، گاوی، آب‌آفتاب و سیاه‌آب از جملۀ رودهایی است که از کبیرکوه سرچشمه می‌گیرد (جعفری، 1/ 422؛ فرهنگ ... ، «شش»؛ امان‌اللٰهی، 93، حاشیۀ 3؛ محمودیان، جغرافیا ... ایلام، 23). شهرستانهای دهلران، مهران و آبدانان در غرب کبیرکوه، دره‌شهر در شرق آن، و شهرستانهای ایلام، شیروان و چرداول و ایوان در کوهستانهای شمال و شمال شرقی این رشته‌کوه واقع شده‌اند («کبیرکوه ... »، بش‍ ). 
کبیرکوه در منطقۀ لرنشین و کردنشین واقع شده است و در روزگار آقامحمد خان قاجار (1210-1211 ق/ 1796-1797 م)، که لرستان به دو منطقۀ پشتکوه (امروزه منطبق با شهرستان ایلام) و پیشکوه (منطبق با شهرستان خرم‌آباد) تقسیم شد، این رشته‌کوه مرز میان این دو ناحیه بود، و آنها را بدان سبب که پشت و پیش کبیرکوه واقع بودند بدان نامها می‌خواندند؛ گردنه‌های کوچک در کبیرکوه نیز این دو ناحیه را به هم پیوند می‌داد (جغرافیا ... ، 25-26؛ امان‌اللٰهی، 25-26، حاشیۀ 1؛ کوکلان، 143؛ کرزن، II/ 275؛ مینورسکی، 13). 
بخشی از منطقۀ کبیرکوه در 1380 ش، با وسعتی معادل 000‘20 هکتار، در فهرست مناطق حفاظت‌شدۀ جنگلی قرار گرفت. باتوجه‌به کوهستانی‌بودن این منطقه و داشتن آب کافی و مراتع مناسب، فعالیت معیشتی مردم حوزۀ کبیرکوه کشاورزی و دامداری سنتی است. باتوجه‌به وجود پدیده‌های زیستی باارزش مانند غارها، چشمه‌ها، آبشارها، دیوارهای صخره‌ای، دره‌های عمیق، زندگی عشایری، حیات‌وحش، پوشش گیاهی و آثار تاریخی و فرهنگی در سطح منطقۀ حفاظت‌شدۀ کبیرکوه، صنعت گردشگری را می‌توان در آنجا گسترش داد («کبیرکوه»، بش‍ ). در اطراف منطقۀ حفاظت‌شدۀ کبیرکوه، می‌توان به دو جـادۀ ایلام ـ دره‌شهر و دره‌شهر ـ آبدانان اشاره کرد؛ راههای فرعی، جاده‌های خاکی و مالرو دیگری هم در این منطقه وجود دارد. در دامنۀ ارتفاعات کبیرکوه، در ۱۵کیلومتری مسیـر دره‌شهر ـ آبدانـان در ایلام، محـدوده‌ای گردشگری وجـود دارد که باتوجه‌به یک ویژگی منحصربه‌فرد، به پیچ آهن‌ربا یا مغناطیسی معروف شده است. شیب این قسمت از جاده به سمت جنوب است و حرکت سیلابهای زمستانی و فصلی نیز آن را تأیید می‌کند؛ اما وسایل نقلیه در حالت توقف، بر‌خلاف جهت شیب، یعنی خود‌به‌خود به سمت شمال این نقطه حرکت می‌کنند. این پدیده، که سالهای بسیاری مشاهده شده است، و شمار فراوانی از رانندگان و رهگذران نیز آن را به‌طور عملی آزمایش کرده‌اند، در ذهن و افکار مردم شهرستانهای آبدانان و دره‌شهر پدیده‌ای ماوراءالطبیعی قلمداد می‌شود. در این جاده در طول سال، شمار فراوانی گردشگر تلاش می‌کنند که ساز‌و‌کار این واقعۀ غیرمعمول را مشاهده یا کشف کنند. افراد صاحب‌نظر محلی نظرهایی متفاوت در تحلیل این پدیده ارائه می‌کنند. برخی کارشناسان علم فیزیک این موضوعِ به‌ظاهر خارق‌العاده را حدس و گمان عمومی و خطای دید تلقی می‌کنند و برای این رویداد وجاهت علمی و حقیقی قائل نیستند (موسوی، بش‍ ).
در کبیرکوه، آثار باستانی و تاریخی بسیاری از دوره‌های مختلف تاریخی، به‌ویژه از روزگار ساسانیان (ح 226-652 م)، وجود دارد، و باتوجه‌به اینکه منطقه‌ای که کبیرکوه در آن واقع شده، در آن روزگار، حد فاصل تیسفون و دولت‌شهرهای شوش، بیستون و فارس بوده است، اهمیتی ویژه دارد. از جملۀ مهم‌ترین این آثار تنگۀ بهرام چوبین و مجموعه‌آثار تاریخی آن را می‌توان نام برد که در ده‌کیلومتری شهرستان دره‌شهر واقع است و شامل مجموعه‌بناهایی است که حصار طبیعی و بارویی بلند و طویل آنها را احاطه کرده است و دیرینگی آن به روزگار ساسانیان می‌رسد (محمدی، سراسر مقاله). 
تنگه و غار (اِشکَفت) کول‌کنی از دیگر مکانهای مهم کبیرکوه است. دسترسی به این غار و تنگۀ صعب‌العبور دشوار است. در دیوارۀ پایین تا دهانۀ غار، رد پله‌هایی بر جای مانده است. ممکن است پله‌ها را به‌عمد ویران کرده باشند تا دسترسی به غار را ناممکن سازند (ایزدپناه، 1/ 482). مردم ساکن آبادیها و روستاهای این منطقه حکایتها و باورهایی دربارۀ این غار دارند. آنها با استناد به گفتۀ فردوسی در شاهنامه (7/ 460-462)، باور دارند که انوشیروان در آنجا مدفون است (برای آگاهی بیشتر از دخمۀ انوشیـروان، نک‍ : حمدالله، 116-117، کـه محل دخمـه را کوههـای لرستان، در شرق مداین ذکر کرده است؛ نیز نک‍ : جمال‌زاده، سراسر مقاله؛ نیز ه‍ د، دخمۀ انوشیروان). مردم آنجا می‌گویند که با وزیدن باد، صدای باز و بسته‌شدن در از غار شنیده می‌شود و در زمستان، با ریزش باران شدید، آب از غار فرو می‌ریزد و چشمۀ آن تا پایان بهار پرآب است. آبِ خارج‌شده از غار هم پوست نارنج و لیمو به‌همراه می‌آورد (ایزدپناه، 1/ 482-483). به باور مردم محلی، تنگۀ کول‌کنی طلسم شده است و شبها صدای مهیبی از آن به گوش می‌رسد و هرکس در شب یا غروب به‌تنهایی از آن تنگه بگذرد دیوانه خواهد شد. آنها می‌گویند که شخصی چنین کرد و دیوانه شد و او هنوز زنده است (همو، 2/ 552-553).
محوطۀ باستانی پشتۀ ارشت و درۀ باستانی محوطۀ لارت در جنوب ارتفاعات صخره‌ای و صعب‌العبور کبیرکوه، از توابع شهرستان بدره، از دیگر مکانهای تاریخی آنجا ست (محمودیان، جغرافیا ... بدره، 69-72). در نزدیکی محوطۀ لارت در پنج‌کیلومتری جنوب شهر آبدانان، حد فاصل دو روستای پشت قلعه و جابر، بنایی گنبددار مربوط به سدۀ 7 یا 8 ق/ 13-14 م واقع شده که به امامزاده پیرمحمد معروف است. در اطراف این امامزاده، قبرهایی وجود دارد که قدمت بعضی از آنها به زمان ساخت بقعه و هم‌عصر امامزاده می‌رسد. روی بعضی از سنگ قبرهای این منطقه، تصاویری از سوار‌کار با نیزه و شمشیر و نقوشی از گل و گیاه حکاکی شده است (ناصری، 84؛ قس: محمودیان، همان، 76). پیرمحمد از زیارتگاههای مهم منطقه است و مردم به آن اعتقاد خـاصی دارنـد («کبیرکوه»، بش‍ ؛ نیـز نک‍ : محمودیـان، جغرافیـا ... ایلام، 122).
کبیرکوه در داستانها و ادبیات عامۀ مردم دیار لرستان هم بازتاب دارد؛ چنان‌که در داستان میرنوروز، شاعری دو زن خود را در کبیرکـوه در شکافی به نـام میرنوروز اسکـان می‌دهد (نک‍ : داستانها ... ، 3/ 143-145)؛ همچنین در شعرهـای چل‌سرو (ه‍ م)، نام کوه کَوَر آمده است: دیارگه‌ی کَوَر شِیَه‌ر آویونونَه (دیارگاه کبیرکوه شهر آبدانـان است؛ عسکری‌عالم، 6/ 222)؛ اَرِ بِلنگی کوئِر وِژِم کِردمو گِل/ اَرّا تُویلَه دِت گُلونی و مِل (از شیب تند کبیرکوه به شتاب دویدم، تا آن زیبا‌روی گلونی‌پوش را از نزدیک ببینم؛ همو، 6/ 255).

مآخذ

امان‌اللٰهی بهاروند، سکندر، حاشیه بر جغرافیای لرستان (نک‍ : هم‍ )؛ ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، 1363 ش؛ جعفری، عباس، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368 ش؛ جغرافیای لرستان، به کوشش سکندر امان‌اللٰهی بهاروند، خرم‌آباد، 1395 ش؛ جمال‌زاده، محمدعلی، «دخمۀ انوشیروان کجاست؟»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1354 ش، شم‍ 21؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ داستانهای عامیانۀ لرستان، به کوشش بهرام فره‌وشی و نادره نفیسی، تهران، 1397 ش؛ عسکری‌عالم، علی‌مردان، چل سرو و چنه‌چنه (چهل سرود و چیستان)، خرم‌آباد، 1389 ش؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق و ابوالفضل خطیبی، تهران، 1386 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان یکم (ایلام)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1385 ش؛ «کبیرکوه در استـان ایلام»، کـافه لینک (نک‍ : مل‍ )؛ کوکلان، ابراهیم، جغرافیـای نظامی ایران، تهران، 1333 ش؛ محمدی، حمید و دیگران، «تنگۀ بهرام چوبین و مجموعۀ تاریخی آن»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1393 ش، شم‍ 44-45؛ محمودیـان، حبیب‌الله، جغرافیـای تاریخی و گردشگری شهرستان ایلام، ایلام، 1393 ش؛ همو، جغرافیای تاریخی و گردشگری شهرستان بدره، ایلام، 1393 ش؛ موسوی مقدم، حرمت، «پیچ آهن‌ربای کبیرکوه، از حرف تا واقعیت»، ایرنا (نک‍ : مل‍ )؛ مینورسکی، و.، «لرستـان و لرهـا»، دو سفرنامه دربارۀ لرستان، ترجمۀ سکندر امان‌اللٰهی بهاروند و لیلی بختیار، تهران، 1362 ش؛ ناصری، علیرضا، سیمای میراث فرهنگی ایلام، تهران، 1381 ش؛ نیز:

Cofelink, www.cofelink.com/ wp-content/ uploads/ 2017/ 10 (acc. June, 17, 2019); Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London, 1966; Irna, www.irna.ir/ news/ 81481148/ (acc. June, 17, 2019).
شیوا جعفری