کبوترخانه

کَبوتَرْخانه، یا کبوترخان/ کفترخانه/ برج کبوتر، برجهایی مرتفع برای نگهداری و پرورش انواع کبوتر به‎منظور تغذیه از گوشت و بهره‎برداری از کود آنها در کشاورزی.
تاریخ ساخت نخستین کبوترخانه مشخص نیست؛ اما باتوجه‌به متون تاریخی، جغرافیایی و ادبی، باید آن را از فناورهای کهن به شمار آورد. ظاهراً کبوترخانه در روزگاران گذشته، از ملزومات کاخهای ایران بوده است. نرشخی (د 348 ق) در احوال ملک شمس‎الملک نوشته است: «به دروازۀ ابراهیم ضیاعهای بسیار خرید و بوستانها ساخت به‌غایت نیکو ... و اندر وی کاخی و کبوتر‌خانه‎ای ساخت» (ص 35). شاعران سده‎های پیش نیز اشاراتی به کبوترخانه کرده‎اند (نک‍ : دنبـالۀ مقـاله)؛ همچنین، پرداختن به واژۀ کبوترخانه در فرهنگهای لغت، زیر عناوینی چون کبوترخان، برج کبوتر و واژۀ کهن «ورده» کاربرد آن را در زندگی ایرانیان نشان می‎دهد (نک‍ : نخجوانی، 292؛ برهـان ... ، ذیل واژه؛ سـروری، 3/ 1500). از دیگر دلیلهای دیرینگی کبوترخانه، وجود روستاها و مزارعی به این نام و مترادفات آن است؛ مانند ده کبوتر‌خانه میان نیشابور و سرخس (حمدالله، 175)، محلهایی به نام کبوترخان در بلوکات هرات (حافظ ابرو، 80، 82)، روستای ورده در ساوه، تهران و مهاباد و روستای کبوترخان در دامغان، رفسنجان و تربت حیدریه (مفخم‌پایان، 1/ 366، 485). 
شرق‎شناسان و جهانگردان نیز متوجه معماری چشمگیر این کبوترخانه‎ها شده، و مطالبی دربارۀ آنها نوشته‎اند؛ ابن‎بطوطه در سفرنامۀ خود، از برجهای کبوتر در قریۀ فیلان نزدیک اصفهان، در سدۀ 8 ق/ 14 م یاد کرده ‌است (ص 190). در سفرنامه‎های جهانگردان عصر صفوی و قاجار، شرح این سازه‎ها به‎طور مفصل آمده است و برجهای کبوتر در ابعاد مختلف توصیف شده‌اند. در عصر صفوی، ساختن برج کبوتر بسیار رایج بود و عده‎ای در این دوره، درآمدشان ازطریق پرورش کبوتر تأمین می‎شد (نک‍ : دنبالۀ مقاله).
آمده است که در هریک از این کبوترخانه‎ها، به تناسب وسعت و ارتفاع، از یک تا 14هزار کبوتر نگهداری می‎شد (الئاریوس، 216؛ آلمانی، 998).
براساس گزارش سفرنامه‎نویسان، بیشتر این برجها، در اصفهان قرار داشتند، شاردن در سفرنامۀ خود شمار کبوترخانه‌های اطراف اصفهان را بیش از 000‘ 3 ذکر کرده است (II/ 30). بروگش، سفیر پروس در زمان ناصرالدین شاه، هنگام سفر به اصفهان، این برجها را نشانۀ نزدیک‌بودن به اصفهان دانسته، و نوشته است که اصفهان را با کبوترخانه‎هایش می‎توان از چند فرسخی تشخیص داد (2/ 355). به نظر شیل، به‎سبب وجود این کبوترخانه‌ها، «اصفهان برای کبوتران در حکم ارض موعود است» (ص 197). کبوترخانه‎ها نقش عمده‎ای در کشاورزی ناحیۀ اصفهان داشتند؛ به همین سبب، افزون‌بر اصفهان، در شهرهای نزدیک آن نیز، مانند قمشه، کبوترخانه‌هایی ساخته ‌بودند (نک‍ : بروگش، 2/ 421؛ هالینگبری، 57- 58).

انواع کبوترخانه

کبوترخانه‎ها در عین تنوع، به‌صورت چهارکنج، مدور و بدون شکلی خاص ساخته می‌شدند. کبوترخانه‎های چهارکنج بیشتر در شمال غربی استان اصفهان، در محدودۀ شهرهای گلپایگان و خوانسار قرار دارند (دربارۀ معمـاری این کبوترخانه‎ها، نک‍ : هادی‎زاده، 83-85) و کبوترخانه‎های بی‎شکل، که متناسب با نیاز کشاورزان، به ساده‎ترین شکل در کنج باغها، کشتزارها و خانه‎های روستایی ساخته شده‌اند. امروزه، این نوع کبوترخانه را اطراف شهر خمین می‎توان دید (همو، 89).
سفرنامه‎نویسان شکل ظاهری و ساختمان درونی کبوترخانه‎های مدور را به قلعه‎های فئودالهای بزرگ (کرزن، 2/ 22)، برجهای نظامی (فلاندن، 235-236)، آسیابهای بادی (جکسن، 306؛ نیز نک‍ : بروگش، 2/ 355) و پرورشگاههای بزرگ (شاردن، همانجا) تشبیه کرده‎اند. این برجهای مدور را با آجر می‌ساختند و روی بدنۀ آنها گچ و آهک می‎کشیدند. روی سطوح داخلی دیوارۀ بنا از بالا تا پایین، سوراخهایی احداث می‎کردند تا یک جفت کبوتر با جوجه‎هایشان در آنها آشیانه کنند (همانجا). اطراف این برجها را با آجرهای قرمز و کرم تزیین می‎کردند و دور‌تا‌دور طبقۀ اول، ایوانی وسیع می‌ساختند. ارتفاع این طبقه بیش از طبقات بالا بود. آجرهای بدنۀ طبقات دوم و سوم طوری کار گذاشته می‎شد که میان دو آجر، فضای خالی به وجود می‎آمد و کبوترها از این راه می‎توانستند به‌آسانی وارد برجها، یا از آنها خارج شوند. برج دری کوتاه داشت و اشخاص می‎توانستند وارد بنا شوند (بروگش، 2/ 355-356؛ هادی‎زاده، 84، 85). این در فقط سالی یک بار، برای جمع‌آوری و خارج‌کردن کودها باز می‎شد و سایر مواقع، آن را مانند بدنۀ برج با آجر می‌پوشاندند و روی آن گچ می‎مالیدند تا کبوترها از شر دشمنان و صیادان در امان بمانند (ریچاردز، 74). فاصلۀ هر کبوترخانه از کبوترخانۀ دیگر حدود چندصد متر بود (بروگش، 2/ 356). ارتفاع آنها گاهی به 20 تا 25 متر می‎رسید. برخی از این کبوترخانه‎ها 7هزار آشیانه داشتند و 14هزار کبوتر می‎توانستند به‌راحتی در آنها جای بگیرند (آلمانی، 997- 998).

الئاریوس، از سیاحان عصر شاه صفی صفوی، پس دیدن درون یکی از این کبوترخانه‎ها، گنجایش لانه‎های دیوارۀ درونی آن را برای بیش از یک‌هزار کبوتر برآورد کرده است (همانجا). معماری زیبا و شگفت‎انگیز این کبوترخانه‎ها و پیچیدگی ساختمان درونی آنها سیاحان را به شگفتی واداشته است. کرزن در این‌باره نوشته است: «در حوالی شهر اصفهان جالب‎ترین چیزی که دیده می‎شود، تعداد زیادی برج گود با منارۀ کوچکی است که بر رأس آن ساخته‎اند» (2/ 22). یکی از ویژگیهای معماری این برجها، افریز و قبه‎های رنگارنگ بود که ظاهری جذاب به برجها می‎بخشید (پوپ، III/ 200). در عصر صفوی، همۀ ساکنان یک شهر، به‌جز کسانی که متدین به مذهب رسمی کشور نبودند، می‎توانستند کبوترخانه بسازند و برای این کار هیچ‌گونه شرط انحصاری وجود نداشت و فقط مالیات کود گرفته می‌شد (نک‍ : همانجا). تاورنیه نوشته است که هرکسی حق دارد در ملک خود، کبوترخانه بنا کند؛ اما کمتر کسی به این کار رغبت نشان می‎دهد و همۀ کبوترخانه‎ها متعلق به شاه است (ص 271). 
گاهی، بعضی از امرا به‎منظور مقاومت در برابر محاصره‎های طولانی، از گوشت کبوتران تغذیه می‎کردند و کبوترخانه‎هایی برای این کار داشتند (برای نمونه، نک‍ : منجم‎، 154-155).
کود گردآوری‌شده از کبوترخانه در کشاورزی ایران چنان اهمیتی داشت که غازان خان زمان احیای کشاورزی ایران، به حفظ و حمایت کبوتران روستاها تأکید ‌کرده، و حتى دستور داد در جایی که برج کبوتر قرار دارد، صیـادان دام نگذارند (رشیدالدین، 348). شاردن نیز در دورۀ صفوی، براساس مشاهدات خود از رواج ساخت کبوترخانه‎ها و استفاده از کود انباشته در آنها برای کشاورزی سخن گفته است (II/ 30). دیگر سیاحان این عصر نیز به ارزش فراوان کود یا چلغوز محکم یک‌سالۀ انباشته‌شده در این کبوترخانه‎ها برای زراعت‌کاران اشاره کرده‌اند (ویلز، 175) و از تأثیر بسیار خوب آن بر محصولات تاکستانهـا و صیفی‎کاری، به‌ویژه خربزه یاد کرده‎اند (کمپفر، 217؛ شاردن، تاورنیه، همانجاها)؛ درواقع، کبوترخانه‎ها محل درآمد صاحبانشان بودند و آنها با فروش کود کبوترها به کشـاورزان، کسب درآمد می‌کردند (نک‍ : جکسن، 306). صاحبان کبوترخانه‎ها نیز بابت فروش کود مالیات مختصری به شاه می‌پرداختند (نک‍ : شاردن، همانجا)؛ حتى کبوترخانه‎های خود آنها را اجاره می‎دادند (در این باره، نک‍ : جابری، 63).

گاهی سیاحان با مشاهدۀ شمار فراوان کبوترهای کبوترخانه‌ها، دربارۀ سود حاصل از این مکانها تردید می‌کردند؛ به‎طوری‌که کرزن نوشته است: «گمان می‎کنم خسارتی که از این پرندگان به کشتزارها می‎رسد به‌مراتب بیشتر از ارزش کود آنها ست» (همانجا)؛ همچنین، مریت هاکس در سفرنامۀ خود به اصفهان نوشته است: «چگونه هر چیزی از شر این همه پرندۀ گرسنه در امان بود، خود سرّی است» (ص 169). دیولافوا نیز می‎نویسد: «کبوتر به قدری در اصفهان زیاد است که شخص تازه‌وارد تصور می‎کند که همۀ اهالی از گوشت کبوتر تغذیه می‎کنند، ولی این طور نیست. این حیوان دعوت شده است که اجتماعی تشکیل دهد و بیشتر در برج بماند و فضولاتی در آن بریزد. فضلۀ کبوتر چون با خاک خرابه‎ها مخلوط شود، برای پرورش خربزه و هندوانۀ معروف اصفهان کود بسیار مهمی است» (ص 284-285).
این کبوترخانه‎ها افزون‌بر کاربرد کشاورزی، برای دارندگانشان نوعی منزلت اجتماعی نیز محسوب می‌شدند؛ زیرا، از سایر بناها مرتفع‎تر بودند و از دور، نگاه بیگانگان را به خود جلب می‎کردند؛ همچنین، روستاییان از آن به‌جای برج دفاعی استفاده می‎کردند (در این ‎باره، نک‍ : کمپفر، همانجا؛ هاکس، 174).
 
از مشکلات عمدۀ این کبوترخانه‎ها حضور دشمنان این پرنده بود؛ مانند گربه که امنیت کبوترها را به خطر می‎انداخت. صاحبان کبوترخانه‎ها برای راندن گربه از این منطقه سر گرگ را در برج می‎آویختند که باعث ترس و دوری این حیوان می‌شد (دنیسری، 222). دشمن دیگر ساکنان این برجها مارها بودند که ظاهراً دشمن قوی‎تری محسوب می‌شدند. در طراحی نقشۀ ساخت برجها، تمهیداتی به کار می‎رفت که مار نتواند از دیوار آن بالا رود و وارد کبوترخان شود. بیرجندی دربارۀ دفع مار می‎نویسد: «بر دریچه‎ای که کبوترها درمی‎آید، بر 4 طرف آن از درون دریچه، آدم و حوا بنویسند تا مار در آن نیاید» (ص 133)؛ همچنین، دربارۀ راسو می‎نویسد که اگر برگ سداب بر دریچه‎ها قرار دهند، راسو وارد کبوترخانه نمی‎شود (همانجا). از دیگر دشمنان کبوتر دله (پستان‎داری گوشت‌خوار) است. قزوینی می‎نویسد که اگر موی دله را در کبوترخانه بسوزانند، همۀ کبوترها می‎گریزند (ص 283)؛ همچنین است اگر سر روباه را بیاویزند (همدانی، 247).