قنبر، روضۀ

قَنْبَر، روضۀ، تعزیه‌ای زنانه که در بیشتر مناطق ایران، به‌ویژه نقاط کویری، رایج است و در شبهای نوزدهم تا بیست‌ویکم ماه رمضان اجرا می‌شود.
دربارۀ زندگی قنبر، غلام حضرت علی (ع)، اطلاعات تاریخی اندکی وجود دارد. برخی منابع نام او را ابوالشعثا (ابوشعناء) و کنیه‌اش را ابوهمدان ذکر کرده و گفته‌اند که حضرت علی (ع) عنوان قنبر را به او داده است ( لغت‌نامه ... ، ذیل قنبر؛ خامه‌یار، 28- 29؛ امامی، 6/ 87، حاشیۀ 1). بنابر روایات، او از زمان خلیفۀ دوم به خدمت حضرت علی (ع) درآمد و پس از شهادت ایشان، در خدمت امام حسن (ع) بود (خـامه‌یار، همـانجا؛ نیز نک‍ : محقق، 454). قنبر زمان ورود امام علی (ع) به بصره و در جنگ صفین همراه ایشان بود (بلعمی، 4/ 640-641) و حتى امام در آن جنگ پرچمی به او اختصاص داد (ابن‌اثیر، 3/ 279).
قنبر به دستور حجاج بن یوسف (حک‍ : 75-95 ق/ 695-714 م) کشته و سرش از بدنش جدا شد (براقی، 412-413). در منابع مختلف، دربارۀ محل دفن او اختلاف‌نظر وجود دارد. در تاریخ بیهق آمده است که قنبر مدتی در بیهق ساکن شد و در همان‌جا ازدواج کرد و صاحب فرزند شد. مزارش در نیشابور، جایی که به آن مسجد هانی می‌گویند، قرار دارد (بیهقی، 25). حاکم نیشابوری اشاره کرده است که مدفن قنبر در جوار فرت‌آباد نیشابور است (ص 226؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : محمدمیرزا، 218- 219؛ فرصت، 1/ 144، حاشیۀ 5؛ یاقوت، 2/ 303؛ هروی، 19). 
شخصیت قنبر بازتاب فراوانی در متون شیعی و فتوت‌نامه‌ها داشته است. از دیدگاه جوانمردان و برخی طریقتهای تصوف، قنبر از مهم‌ترین نمادهای جوانمردی به ‌شمار می‌رود؛ از‌همین‌رو، در بسیاری از فتوت‌نامه‌ها به او اشاره شده است. قنبر را یکی از 17 یار خاص امام معرفی کرده‌اند (عطار، 52). او پیک امام علی (ع) و در فتوت‌نامۀ علی بن ابی طالب (ع)، یکی از پیران صنف نعل‌بند معرفی شده است. همچنین، حضرت علی (ع) در بغداد برای او و چند تن دیگر میان بست (چهارده ... ، 126، 289؛ کاشفی، 121-122؛ محجوب، 732، 736، 1074؛ برای آگاهی بیشتر، نک‍ : خامه‌یار، 31-33). هنوز هم در ورزشهای باستانی در زورخانه‌ها و در اشعاری که حین سنگ‌گرفتن خوانده می‌شود، قنبر را مدح می‌کنند (صدیق، 48، 50).
نقش قنبر در جنگ‌نامه‌ها و ولایت‌نامه‌هایی که موضوعشان شرح جنگهای حضرت علی (ع) است بسیار پررنگ است. در داستان «گرفتارشدن پسر پادشاه چین و یاری‌خواستن پادشاه از حضرت علی (ع)»، قنبر همراه ایشان است و به دستور حضرت، ماهیها را برای یاری فرا‌ می‌خواند (رستم‌نامه، 26- 28). در خاوران‌نامه، قنبر به دست حضرت علی (ع) از اسارت شاه خاوران رهایی می‌یابد (ابن‌حسام، 52؛ نیز نک‍ : خامه‌یار، 38-45).
قنبر از شخصیتهای برجستۀ شبیه‌نامه‌های مذهبی در فرهنگ مردم ایران است و برایش مجالسی به شکل روضۀ قنبر، تعزیۀ قنبر یا قنبرخوانی برگزار می‌شود (نک‍ : همو، 33- 38). به تصریح سالور، 
 تعزیۀ قنبر از تعزیه‌هایی بود که در دوران قاجار در ماه محرم اجرا می‌شد (1/ 52). در قهوه‌خانۀ قنبر، که از قهوه‌خانه‌های معروف تهران در دورۀ قاجار بود، مداحان برای نصیحت مردم و تغییر رفتار آنها با سیاه‌پوستان، داستان قنبر را نقل می‌کردند (شهری، 1/ 64-66).
داستان این تعزیه دربارۀ واکنش قنبر پس از شنیدن خبر ضـربت‌خـوردن حضـرت علی (ع) است. در آغـاز، شـبـیه قـنبـر، درحالی‌که کشکول، تبرزین و تسبیحی در دست دارد، به در خانۀ حضرت علی (ع) می‌رود و می‌خواند: آمده قنبر به در خانه‌ات/ ای به فدای تو و کاشانه‌ات. شبیه‌های مقابل قنبر حضرت علی (ع) و حضرت زینب‌اند؛ اما دعاها و حاجات از زبان قنبر بیان می‌شود و زنان به‌صورت جمع‌خوانی با بند «ناد علیاً علیاً یا علی/ مشکل ما را بگشا یا علی» جواب او را می‌دهند. این تعزیه در آواز شور و نغمۀ بیات و ترک و دشتی اجرا می‌شود (جاوید، موسیقی ... ، 83-84، نقش ... ، 71).
در کاشمر، طبس و گناباد، حین برگزاری مراسم قنبرخوانی، وقتی قنبر به بالین حضرت علی (ع) می‌رسد، دو خشت خام را بر سر می‌کوبد و با شکستن خشتها، نوحه‌خوانی و سینه‌زنی آغاز می‌شود. البته، گاهی افراد برای تمسخر این رسم به‌جای خشت خام، آجر پخته آماده می‌کردند تا قنبرخوان مجروح شود (همو، موسیقی، 85). در شاهرود، به این مراسم روضۀ قنبر می‌گویند. در خاتمۀ آن، شبیه قنبر دو آجر را به هم می‌زند و با صدایی حزن‌آلود می‌گوید: «آقا یا علی» و بیهوش می‌شود؛ سپس، شبیه حضرت علی (ع) سر قنبر را به زانو می‌گیرد و کاهگل نم‌زده را به دماغش نزدیک می‌کند تا به هوش آید (شریعت‌زاده، 2/ 396). 
در سیرجان، روضۀ قنبر از مراسم شب یا روز بیست‌ویکم ماه رمضان است. این مراسم پس از جمع‌شدن مردم به این شکل برگزار می‌شود که شبیه حضرت علی (ع) در گوشۀ مجلس به حالت بیمار دراز می‌کشد و شبیه حضرت زینب بالای سر او می‌ایستد. سپس، شبیه قنبر با لباس عربی وارد می‌شود و شروع به خواندن اشعار حزین می‌کند و جمعیت همراه با او، بند «ناد علیاً علیاً یا علی» را تکرار می‌کنند (مؤیدمحسنی، 303-305).
در یزد، این مراسم طی شبهای نوزدهم تا بیست‌و‌هفتم ماه رمضان برگزار می‌شود. این روضه فقط مخصوص زنان است و حتى پسربچه‌ها هم حق ورود به مجلس را ندارند. بسیاری از زنان نذر می‌کنند که اگر حاجتشان روا شود، روضۀ قنبر بگیرند یا در آن مجلس شرکت کنند. این مجلس پس از افطار برگزار می‌شود و اعضای برگزارکنندۀ آن عبارت‌اند از: مصیبت‌خوان حضرت علی (ع)، مصیبت‌خوان حضرت زینب، نعمان جراح و زنی در نقش قنبر با لباس سفید بلند و کشکولی در دست (وکیلیان، 100-102).
در مسجد بازار شفت گیلان، قنبرخوانی یکی از مراسم شبهای احیا ست که به مدت 5 شب اجرا می‌شود (افشاریان، 262، حاشیۀ 2). در ابوزید‌آباد کاشان (جاوید، همان، 86) و روستای خویدک یزد (دشتی، 291-292)، هم این مراسم اجرا می‌شود. افزون‌بر‌ این، باید به مجلس شهادت حضرت علی (ع) هم اشاره کرد که قنبر یکی از شبیه‌های مجلس است (شهیدی، 291؛ صالحی‌راد، 1/ 235 بب‍ ). در انتها باید به تعزیۀ وفات قنبر اشاره کرد که در آن، قنبر شاهزاده‌ای حبشی است که عاشق دختر‌عمویش می‌شود و شرط ازدواج با دختر، کشتن حضرت علی (ع) است. قنبر عزم قتل حضرت را می‌کند، ولی پس از آشنایی با ایشان مسلمان می‌شود و به غلامی حضرت در‌می‌آید (همایونی، 388؛ قس: صالحی‌راد، 1/ 129-147).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌حسام، محمد، خاوران‌نامه، تهران، 1381 ش؛ افشاریان، نادر، تاریخ شفت، رشت، 1388 ش؛ امامی، ابوالقاسم و علی‌نقی منزوی، حاشیه بر تجارب الامم ابوعلی مسکویه، تهران، 1376 ش؛ براقی، حسین، تاریخ کوفه، ترجمۀ سعید راد رحیمی، مشهد، 1381 ش؛ بلعمی، محمد، تاریخ‌نامۀ طبری، به کوشش محمد روشن، تهران، 1378 ش؛ بیهقی، علی، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران، 1361 ش؛ جاوید، هوشنگ، موسیقی رمضان در ایران، تهران، 1383 ش؛ همو، نقش زن در موسیقی مناطق ایران، تهران، 1383 ش؛ چهارده رساله در باب فتوت و اصناف، به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، 1381 ش؛ حاکم نیشابوری، محمد، تاریخ نیشابور، ترجمۀ محمد بن حسن خلیفۀ نیشابوری، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1375 ش؛ خامه‌یار، احمد، «جایگاه دینی قنبر، غلام علی (ع) نزد مردم ایران با تکیه بر متون فرهنگ عامه همراه با تصحیح نسخۀ داستان فتح حبشه»، بساتین، قم، 1393 ش، س 1، شم‍ 2؛ دشتی خویدکی، جواد و محمدمهدی صدیقی خویدک، فرهنگ عامۀ روستای کویری خویدک یزد، مشهد، 1396 ش؛ رستم‌نامه، به کوشش سجاد آیدنلو، تهران، 1387 ش؛ سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خـاطرات، به کوشش مسعود سـالور و ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ شهیدی، عنایت‌الله، پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، به کوشش علی بلوکباشی، تهران، 1380 ش؛ صالحی‌راد، حسن، مجالس تعزیه، تهران، 1380 ش؛ صدیق ایمانی، مصطفى، «آیین جوانمردی زورخانه و ورزش باستانی در روند تاریخ»، کتاب ماه هنر، تهران، 1387 ش، شم‍ 121؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، مظهر العجایب، به کوشش احمد خوشنویس، تهران، 1345 ش؛ فرصت، محمدنصیر، آثار عجم، تهران، 1377 ش؛ کاشفی، حسین، فتو‌ت‌نامۀ سلطانی، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1350 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محجوب، محمد‌جعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1387 ش؛ محقق سبزواری، محمدباقر، روضة الانوار عباسی، به کوشش اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران، 1383 ش؛ محمدمیرزا قاجار، سفرنامۀ سیف‌الدوله، تهران، 1364 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381 ش؛ وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، 1385 ش؛ هروی، علی، الاشارات الی معرفة الزیارات، به کوشش علی عمر، قاهره، 1423 ق؛ همایونی، صادق، تعزیه در ایران، شیراز، 1380 ش؛ یاقوت، معجم البلدان، بیروت، 1995 م.

مروارید رفوگران