قلعه رودخان

قَلْعه‌رودْخان، یا قلاروخان، نام دژی است عظیم بر فراز کوه قلعه‌رودخـان بر ساحل چپ رود قلعه‌رودخان در فاصلۀ 3کمـ روستای قلعه‌رودخان از توابع فومن. 
این قلعه در افواه عمومی به قلعۀ سلسال و سکسار هم معروف است. از طرفی به‌سبب میلیونها آجر به‌کار‌رفته در آن، به «آجورقلا»، یعنی قلعۀ آجری، و از طرف دیگر به‌سبب داشتن پله‌های فراوان، به قلعۀ هزارپله مشهور است. همچنین میان اهل تحقیق و پژوهش، به قلعۀ حسامی هم نام‌بردار است (منتسب به امیر حسام‌الدین اسحاقی از فرمانروایان غرب گیلان).
برای رفتن به قلعه، نخست باید از رشت به یکی از دو شهر فومن یا شفت و سپس به بخش گوراب رفت. قلعه از‌نظر سوق‌الجیشی، در محل بسیار مناسبی ساخته شده است و دو مانع عمده برای تسخیر آن وجود دارد: یکی، وجود رودخانۀ سنگلاخی و همیشه‌توفنده و پرآب که برای رسیدن به قلعه باید چند بار از آن عبور کرد و این کار با دشواری بسیار همراه است و دوم، وجود جنگل بسیار انبوه، متراکم و بکر؛ از‌این‌رو، این دژ به‌ندرت موردتهاجم قرار گرفته و در منابع تاریخی گیلان، گزارشی از تسخیر و بروز تهاجمات به آن نشده است.
نوع ساخت قلعه‌رودخان و شکل آن از طبیعت پیروی می‌کند و برخلاف دژهای مناطق خشک و کویری ایران، چهارگوش، شش‌گوش یـا ذوزنقه نیست. معمولاً دژهای ایـران قرینه‌سازی‌شده است، اما در قلعه‌رودخان، تاآن‌جا‌که طبیعت اجازه داده باشد، هر بنایی در جایی و متفاوت از بنای دیگر ساخته شده است. تنوع و گوناگونی برجها، در سادگی همراه با ابهت آنها ست و سلسله‌مراتب نظامی‌گری قلعه را به بیننده می‌نمایاند و نشان می‌دهد که محل استقرار سربازان، فرماندهان جزء و کل تا چه حد متمایز بوده است. بناهای متعدد قلعه با طاق‌نماها و تیرکهای فراوان، آن را به یکی از عظیم‌ترین دژهای آجری ایران مبدل کرده است. 
از این دژ در کتابهای تاریخی، نامی به میان نیامده است، جز در تاریخ گیلان عبدالفتاح فومنی، تألیف اوایل سدۀ 10 ق، که به‌اختصار اشاره‌ای به قلعه شده است (ص 183). رابینو، نایب‌کنسول انگلیس در رشت (1906-1912 م/ 1324-1330 ق)، از دل کتیبۀ سنگی موجود در این قلعه می‌نویسد که قلعۀ حسامی در 918-921 ق/ 1512-1515 م، به امر سلطان حسام‌الدین امیردباج ابن امیر علاءالدین اسحاقی بنا شد و منظومۀ مکتوب بر این کتیبه از خان احمد شیروانی و تحریر آن از ابن حسین خراسانی است (ص 187). تکه‌ای از کتیبۀ شکستۀ قلعه اکنون در موزۀ رشت نگهداری می‌شود.

حدود 200 سال بعد از این تاریخ، هدایت‌اللٰه خان گیلانی، فرمانروای مقتدر گیلان، در جنگ با کریم‌خان زند، این قلعه را تعمیر و توپهایی در آن مستقر کرد. بعدها این قلعه کارکرد نظامی خود را از دست داد و در دل طبیعت به حال خود رها و فراموش شد.
 پیش از این اشاره شد که یکی از نامهای قلعه در میان مردم، «سلسال‌قلعه» است. در باورها و افسانه‌های مردم گیلان، از پادشاهی به نام سلسال یاد شده است که در گذشته، بر سراسر گیلان حکومت می‌کرده و در قصر بزرگی سکنا داشته است؛ از‌این‌رو، عوام به هر خرابه و ویرانۀ آجری و قدیمی و بدون نام و نشان سلسال‌قال (قلعۀ سلسال) می‌گویند. در سفرنامه‌ای که در فاصلۀ سالهای 1276-1277 ق/ 1860-1861 م، دربارۀ سرزمینهای جنوبی دریای مازندران تألیف شده است از قول مردم فومن، ساخت این قلعه را به «صلصال‌جادو» (پادشاه فومن) نسبت می‌دهند (سفرنامه ... ، 194).
در چند‌کیلومتری قلعه، کوهی به نام اللٰه‌دادکوه وجود دارد که گفته می‌شود بالای آن خرابه‌های قصری است که به‌واسطۀ تونلهایی به قلعه راه دارد. به گفتۀ اهالی فومن، پادشاه فومن (سلسال‌جادو) به‌هنگام احساس خطر شکست در جنگ با سایر پادشاهان، به قلعه‌رودخان پناه می‌برد و گنجینۀ خود را از راه این تونلها به قصر بالا یا اللٰه‌دادکوه منتقل می‌کند. در نزدیکی قلعه‌رودخان، خرابۀ دیگری هست که به گفتۀ مردم، آشپزخانۀ سلسال‌جادو بوده است. همچنین بنا‌بر باوری مردمی، از زیر آب‌انبار قلعه، آبراهی تا کنار سفیدرود در طارم کشیده شده است. امثال و افسانه‌های دیگری نیز دربارۀ این قلعه در میان مردم رایج است (پوراحمد).
قلعه‌رودخان هم‌اکنون در فهرست آثار ملی ایران با شمارۀ 1546 مورخ 30/ 5/ 1354، به ثبت رسیده است.

مآخذ

پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، تحقیقات میدانی؛ رابینو، ی. ل.، ولایات دارالمرز ایران ( گیلان)، ترجمۀ جعفر خمامی‌زاده، تهران، 1357 ش؛ سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان ... ، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1355 ش؛ فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به کوشش برنهارد دارن، سن‌پترزبورگ، 1274 ق/ 1858 م.

محمدتقی پوراحمد جکتاجی