قره نی

قَره‌نِی، سازی بادی که به‌صورت تکی یا گروهی در موسیقی نظامی و تعزیه نواخته می‌شود.

نام‌گذاری

قره‌نی از دو واژۀ قره و نی ساخته شده است. قره در زبان ترکی به معنی سیاه، و نی در زبانهای فارسی و ترکی نام نوعی ساز است؛ بنابراین قره‌نی ترجمۀ ترکی سیاه‌نای فارسی محسوب می‌شود (وجدانی). 

ویژگیهای ظاهری و ساختاری

قره‌نی سازی یک‌زبانه‌، و متشکل از لوله‌ای استوانه‌ای است که انتهایی شبیه به بوق دارد. بالای ساز تکیه‌گاهی مانند منقار از جنس چوب، کائوچو یا پلاستیک دارد که یک‌سوی آن تقریباً صاف، و سوی دیگرش منحنی است. در سوی صاف آن، تیغۀ نازکی از جنس نی بر منقار تکیه کرده است؛ این قسمت «دهانی» نام دارد و هنگام نواختن، کاملاً در دهان (میان دندانها) قرار می‌گیرد. قسمتهای دیگر این ساز شامل کلیدهایی است که روی سوراخهای بدنه تعبیه شده است. این سوراخها کار انگشت‌گذاری بر قره‌نی را از فلـوت دشوارتر می‌کند (منصوری، 111). در گذشته، این ساز بیشتر از چوب آبنوس ساخته می‌شد؛ اما امروزه، از فلز هم ساخته می‌شود (زیگموند، 348). 

پیشینه

در نسخه‌های تعزیه و شعر شاعران معروف پارسی‌گوی اشاره‌ای به قره‌نی نشده است (وجدانی؛ نیز نک‍ : ه‍ د، تعزیه و تعزیه‌خوانی)؛ البته عبدالقادر مراغی (د 838 ق) در مقاصد الالحـان، به سازی با نام نی‌سیاه یا سیاه‌نای اشاره کرده است که به قره‌نی کنونی (کلارینت غربی) شباهتی ندارد و نمی‌توان آن را پیشینۀ این ساز در نظر گرفت (ص 134-135)؛ همچنین، بین سازهای قره‌نی و قِرِنی یا قِرنِه، که در گذشته در مازندران رواج داشت و در دو دهـۀ اخیر، مجدداً طرف توجـه قرار گرفته است، از نظر ویژگیهای ظاهری و ساختاری، پیشینه، صدادهی، میدان صدا و جز اینها شباهتی وجود ندارد (وجدانی) 
تاریخ استفـاده از قره‌نی در ایران بـه دورۀ صفوی بازمی‌گردد. آدام الئاریوس (1637 م/ 1046- 1048 ق) ضمن اشاره به کاربرد نقاره‌خانه (ه‍ م) در عصر شاه صفی، نوشته است که هنگام غروب آفتاب و در مواقعی که شاه از شهر خارج یا به آن وارد می‌شد، نقاره‌خانه‌ها به صدا درمی‌آمدند. سازهای نوازندگان عبارت بود از چند شیپور بلند و کوتاه به نام کرنا و سرنا (ه‍ م‌م) و همچنین، طبل (ذیل) و قره‌نی. همچنین از نظر او این سازها صدای گوش‌خراشی داشت (2/ 606). مارتین سانسون (سدۀ 11 ق/ 17 م) دربارۀ تفاوت جایگاه قره‌نی و کرنا در مجموعه‌سازهای نقاره‌ای (سازهایی که در نقاره‌خانه‌ها نواخته می‌شد) نوشته است که سازهای نقاره‌ای را حکومت مرکزی در اختیار حکام محلی قرار می‌داد؛ ازاین‌رو، شمار و نوع سازهای هریک از حکام، بسته به موقعیتی که داشتند، متفاوت بود؛ برای نمونه، فقط والیها و خانها، به نسبت عظمت قلمرو و حکومتشان، می‌توانستند شماری کرنا داشته باشند. حکام زیردست، والیها و خانها، که مقامشان پایین‌تر بود، حق داشتند فقط از قره‌نی، نقاره (ه‍ م) و طبل استفاده کنند. از آنجا که والیها بیگلربیگی بودند، اجازه داشتند 12 کرنا داشته باشند (ص 59؛ میثمی، 131). او همچنین، اشاره کرده است که نوازندگان نقاره‌خانه، که گاه بیش از 60 تن بودند، سازهای مختلف را بدون توقف به صدا در می‌آوردند. در میان این نوازندگان، عده‌ای هم شیپور و قره‌نی می‌نواختند (سانسون، 72).
در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار (1264-1313 ق/ 1848-1895 م)، پس از تأسیس شعبۀ موزیک نظام در مدرسۀ دارالفنون، معلمان خارجی در نواختن آهنگهای اروپایی، فلوت و قره‌نی را به ‌کار می‌بردند (مشحون، 2/ 623). در 1273 ق/ 1856 م، دو کارشناس موزیک نظام از فرانسه به ایران آمدند و یک دستۀ موزیک نظامی به نام دستۀ موزیک سلطنتی، به شیوۀ فرانسوی در ایران تشکیل دادند. پس از دو سال، یکی از آنها به فرانسه بازگشت و دیگری رئیس دستۀ موزیک شد و تا پایان عمر (1284 ق/ 1867 م) در این سِمت باقی ماند. بعدها، یک نوازندۀ کلارینت ایتالیایی برای مدتی، سرپرستی دستۀ دوم موزیک سلطنتی را به عهده گرفت (درویشی، 29). در شعبۀ موزیک مدرسۀ دارالفنون هم برخی شاگردان نواختن قره‌نی، فلوت، ارگ دستی و پیانو را، که همه سازهای غربی بودند، از روی نت فرا می‌گرفتند (مشحون، 2/ 440). قره‌نی، که هم‌نوازی نظامی آن را وارد موسیقی ایرانی کرده بود، هرگز در موسیقی مکتبی و سنتی ایران استفاده نشد؛ اما در موسیقی مطربی و شادی‌آور جایگاه مناسبی پیدا کرد و جانشین بالان آذربایجان شد (دورینگ، 137، 138).
حسن رادمرد، از استادان آگاه به موسیقی شرق و غرب، عقیده دارد قره‌نی نخستین ساز غربی است که می‌توان با آن پرده‌های موسیقی ایرانی (ربع پرده) را اجرا کرد؛ زیرا، این ساز 3 صدای خارج (فالش) دارد و نوازنده باید با مهارت و کمک‌گرفتن از گوش و فشار لب، صدای صحیح این 3 نت را اجرا کند. نوازندگان ایرانی این ساز توانسته‌اند با کمک لب، به جای نت «سی بِمُل» صدای «سی کُرُنْ» را اجرا کنند (مشحون، 2/ 626، حاشیۀ 19).

کاربرد در تعزیه

موسیقی تعزیه در دو حوزۀ موسیقی آوازی و موسیقی‌‌ سازی مشخص می‌شود. موسیقی سازی بخش جدایی‌ناپذیر مراسم تعزیه است. نوازندگانی که مجری این بخش از موسیقی تعزیه‌اند بیش از 7 یا 8 تن نیستند و سازهایی چون شیپور، سرنا، کرنا، نی‌لبک، کوس، دهل، نقاره، سنج، انواع طبل و گاه قره‌نی و ترومپت می‌نوازند (درویشی، 135، 139؛ شهری، 1/ 118)؛ البته در صحنه‌های غم‌انگیز، نواختن قره‌نی یا حتى شیپور، که نوایی سوزناک دارد، تأثیرگذارتر است (عناصری، 12). در خراسان، هر دسته از شبیه‌خوانها طبل، شیپور و قره‌نی مخصوص خود را به همراه دارد (میرنیا، 207).

سایر مراسم

گاهی از قره‌نی برای فراخواندن مردم استفاده می‌شود؛ برای نمونه در تاکستان قزوین، صبح روز بیست‌ویکم ماه رمضان، بعد از سحر، چند تن به تپه‌ای نزدیک آبادی می‌روند و سنج و قره‌نی می‌نوازند تا زن و مرد و پیر و جوان با شنیدن صداها کنار تپه جمع ‌شوند (وکیلیان، 1/ 87).
پس از تأسیس رادیو و نیاز مبرم به حضور نوازندگان سازهای بادی، که به خط موسیقی غربی (نت) آشنا باشند، قره‌نی رواج پیدا کرد. پس از آمدن نوازندگان نی هفت‌بند ایرانی، که با نت آشنایی پیدا کرده بودند، بار دیگر نی در اجراهای رادیویی و موسیقی سنتی ایرانی، جانشین قره‌نی شد (وجدانی).

نوازندگان شناخته‌شده

سلیمان‌خان ارمنی نخستین و بهترین شاگرد لومر فرانسوی بود که قره‌نی کوچک می‌نواخت (مشحون، 2/ 436). یدالله میرزا، معروف به شاه یدی و قلی‌خان یاور، از شاگردان شعبۀ موزیک مدرسۀ دارالفنون بودند و نزد لومر نواختن قره‌نی را آموختند (همو، 2/ 622، 625). از تک‌نوازیهای قره‌نی قلی‌خان یاور چند صفحه، ازجمله آواز همایون، به‌جا‌مانده است (خالقی، 1/ 267).
حسین‌علی وزیری‌تبار، از شاگردان مدرسۀ کلنل علی‌نقی وزیری، در یکی از صفحات موسیقی این مدرسه، با ساز قره‌نی دستگاه همایون را اجرا کرده است که هنوز هم نظیری ندارد (همو، 2/ 625). او تنها نوازنده‌ای بود که موسیقی ایرانی را در کمال لطف و مهارت با قره‌نی می‌نواخت (بهروزی، 1/ 277).
درنهایت، در شهریور 1328، انجمن موسیقی ملی به کوشش روح‌الله خالقی تشکیل شد و شیوۀ نواختن قره‌نی، در کنار دیگر سازهای ایرانی و غربی، آموزش داده شد. 

مآخذ

الئاریوس، آدام، سفرنامه (اصفهان خونین شاه‌صفی)، ترجمۀ حسین کردبچه، تهران، 1369 ش؛ بهروزی، شاپور، چهره‌های موسیقی ایران، تهران، 1367 ش؛ خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1362- 1368 ش؛ درویشی، محمدرضا، نگاه به غرب: بحثی در تأثیر موسیقی غرب بر موسیقی ایران، تهران، 1373 ش؛ دورینگ، ژ.، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران، 1383 ش؛ زیگموند گاتفرید، اسپات، چگونه از موسیقی لذت ببریم، ترجمۀ پرویز منصوری، تهـران، 1353 ش؛ سانسون، سفرنامـه، ترجمۀ تقی تفضلی، تهـران، 13462 ش؛ شهـری، جعفـر، طهران قدیم، تهـران، 1370 ش؛ عناصری، جابر، «کاربرد آلات و ادوات موسیقی در نسخ و مجالس شبیه‌خوانی»، آهنگ، تهـران، 1367 ش، س 1، شم‍ ‍1؛ مراغی، عبدالقادر، مقاصد الالحان، به کوشش تقی بینش، تهران، 1356 ش؛ مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1373 ش؛ منصوری، پرویز، سازشناسی، تهران، 1355 ش؛ میثمی، حسین، موسیقی عصر صفوی، تهران، 1389 ش؛ میرنیا، علی، ایلها و طایفه‌های عشایری خراسان، تهران، 1369 ش؛ وجدانی، بهروز، تحقیقات میدانی؛ وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، 1370 ش. 

بهروز وجدانی