قدومه

قُدّومه، گیاهی یک یا دوساله، علفی، دارای ریشۀ رونده در زمین، با کاربردهای درمانی در فرهنگ مردم. 

ویژگی ظاهری

قدومه برگهایی دندانه‌دار و تخم‌مرغی دارد که بدون پایه به ساقۀ گیاه وصل‌اند؛ همچنین، ارتفاع آن از 25 سانتی‌متر تا 1 متر متغیر است (زرگری، 1/ 192). گلهای کوچک و معطر قدومه از اوایل بهار تا پاییز، به‌طور منظم و متراکم، در انتهای ساقه می‌رویند (همانجا؛ خوش‌بین، 3/ 52). میوۀ قدومه دانه‌هایی کوچک‌تر از عدس است که داخل غلافی باریک قرار دارند (حکیم ‌مؤمن، 115). 

نامها و گونه‌ها

این گیاه با نامهای گوناگون شناخته می‌شود. طبیبان قدیم بیشتر نام یونانی این گیاه، اوروسیمن (رازی، 20/ 122)، اروسمُن (ابن‌بیطار، 92) یا نام سریانی آن، هیروسمند (نک‍ : کاسانی، 1/ 187) را به کار برده‌اند. افزون‌بر قدومه، آن را به فارسی تودری نیز می‌نامند (برهان ... ؛ لغت‌نامه ... ). قدومه در شهرهای گوناگون به اسامی مختلف خوانده می‌شود؛ یزدیها به آن تُدرو (آذرلی، 103)، اصفهانیها قدامه (حاجی زین، 85؛ برهان)، کرمانیها مادردخت، تبریزیها درینه (همانجاها)، دوانیها تُذری (لهسایی‌زاده، 301)، خوانساریها قدوم (نیازی، 178) و خراسانیها اَلیسون می‌گویند (شکورزاده، 450). 
این گیاه در رنگهای سفید، زرد و سرخ می‌روید و معمولاً، نوع زرد آن را مرغوب‌تر می‌دانند (حاجی زین، همانجا). در اصفهان، به نوع سرخ آن قدومۀ گلگون می‌گویند (حکیم ‌مؤمن، همانجا؛ عقیلی، 281). 
قدومه انواع گوناگون دارد؛ مانند قدومۀ کوهی (زاهدی، 180)، شیرازی (خوش‌بین، همانجا)، شهری (امین، 206) و یزدی (مظفریان، 176). گونه‌های مختلف این گیاه در نواحی شمالی ایران، مانند منطقۀ البرز، گیلان و آذربایجان؛ غرب و جنوب غربی کشور، مانند خرم‌آباد (زرگری، همانجا)؛ و بخشهای مرکزی شامل اراک، یزد و ارتفاعات شیرکوه (مظفریان، همانجا) می‌روید. 

خواص درمانی

برخی طبیبان طبیعت قدومه را گرم و تر دانسته (رازی، 20/ 76، 122؛ نک‍ : کاسانی، 2/ 796)، و بعضی دیگر آن را گرم و خشک معرفی کرده‌اند (انطاکی، 90؛ حاجی زین، همانجا). نیز، در طب مردمی منطقۀ دوان، از توابع فارس، تُذری یا قدومه را دارای طبیعت سرد می‌دانند (لهسایی‌زاده، همانجا). 
همۀ اجزاء گیاه قدومه به‌صورت جوشانده استفاده می‌شود و هیچ عارضه‌ای ندارد (خوش‌بین، 3/ 52-54؛ زرگری، همانجا). از قدومه دارویی با نام انگشت‌پیچ یا لیسیدنی تهیه می‌کنند که خلط‌آور است و گرفتگی صدا را برطرف می‌کند و سبب ازبین‌رفتن ورمهای پشت گوش، داخل پستان و بیضه‌ها می‌شود (رازی، 20/ 76؛ ابن‌سینا، 2/ 321؛ نک‍ : کاسانی، همانجا). برای تهیۀ آن به‌صورت انگشت‌پیچ، ابتدا دانۀ قدومه را در آب خیس می‌کنند و می‌جوشانند؛ سپس، در کیسه‌ای می‌ریزند و کیسه را با خمیر می‌پوشانند و در آتش می‌پزند (رازی، 20/ 76). 
ترکیب گرد برگ و گُل قدومه و عسل مرهمی برای درمان زخم داخل چشم است (ابن‌سینا، همانجا؛ خوش‌بین، 3/ 54) و آن را به همراه آب و عسل، روی سرطانهای پنهان و بدون زخم ضماد می‌کنند (رازی، همانجا). قدومۀ سفید و قرمز وزن را افزایش می‌دهد (شاه‌ارزانی، 2/ 1225؛ ابومنصور، 80) و قدومۀ قرمز در تهیۀ معجون نشاط‌آور به کار می‌رود (شریف، 76). این گیاه همچنین، ضعف قلب را برطرف می‌کند (همو، 75، 76) و میل و توان جنسی را بالا می‌برد (حاسب، 105؛ بیرونی، همانجا؛ اخوینی، 506، 511). 
مردم خوانسار به کودکانی که با شیر مادر سیر نمی‌شدند، قدومه را می‌خوراندند (نیازی، همانجا). در منطقۀ دوان، دانۀ این گیاه را به‌سبب داشتن لعاب فراوان، نرم‌کنندۀ سینه و التیام‌بخش سرفه می‌دانند و آن را با چهارتخمک یا تخم‌شربتی و بارهنگ، به‌صورت جوشانده، مصرف می‌کنند (لهسایی‌زاده، 301-302)؛ همچنین، با قدومه، بارهنگ، دانۀ بنگو، به‌دانه، ریشۀ شیرین‌بیان و شکر ترکیبی به نام بنگوداغک درست می‌کنند که برای درمان سینه‌درد و سرماخوردگی مفید است (همو، 324). شاهرودیها معجونی به نام چارتخم دارند که یکی از دانه‌های آن قدومه است. آنها تا 10 روز، چهارتخم را به‌صورت ناشتا، به زائو می‌خورانند تا از عفونت رحم او جلوگیری کنند (شریعت‌زاده، 253). 
 خراسانیها برای درمان بیماری تُرشا، عرق چهل‌گیاه می‌خورند که قدومه هم در آن به کار می‌رود. این عرق برای درمان دل‌درد، قولنج و رفع سردی استفاده می‌شود (شکورزاده، 622). 
در خوانسار، رسم است که همراه با جهاز عروس، کیسۀ داروی جهاز هم می‌فرستند؛ کیسه‌ای بزرگ که داخل آن 30 تا 40 کیسۀ کوچک محتوی همین شمار گیاه دارویی، ازجمله قدومه است (امیری، 63). 

مآخذ

آذرلی، غلامرضا، فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران، 1387 ش؛ ابن‌بیطار، عبدالله، تنقیح مفردات، به کوشش محمد عربی خطایی، بیروت، 1990 م؛ ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1364 ش؛ ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن الحقایق الادویة، به کوشش احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، 1346 ش؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1344 ش؛ امیری خوانساری، هوشنگ، فرهنگ باستانی خوانسار، تهران، 1381 ش؛ امین، غلامرضا، متداول‌ترین گیاهان دارویی سنتی ایران، تهران، 1384 ش؛ انطاکی، داوود، تذکرة اولی الالباب، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة؛ برهان قاطع؛ حاجی زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به کوشش محمد‌تقی میر، تهران، 1371 ش؛ حاسب طبری، محمد، تحفة الغرایب، به کوشش جلال متینی، تهران، 1371 ش؛ حکیم ‌مؤمن، محمد، تحفة‌ المؤمنین، به کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ خوش‌بین، سهراب، گیاهان معجزه‌گر، تهران، 1389 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ زاهدی، اسماعیل، واژه‌نامۀ گیاهی، تهران، 1373 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1365 ش؛ شاه‌ارزانی، محمداکبر، طب اکبری، به کوشش مؤسسۀ احیای طب طبیعی، قم، 1387 ش؛ شریف، علی‌نقی، زاد المسافرین، قم، 1387 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن الادویة، تهران، 1371 ش؛ کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ لهسایی‌زاده، عبدالعلی و عبد‌النبی سلامی، تاریخ و فرهنگ مردم دوان، شیراز، 1380 ش؛ مظفریان، ولی‌الله، فلور استان یزد، تهران، 1379 ش؛ نیازی، محسن، مردم‌شناسی خوانسار، تهران، 1389 ش.

فرشته بهرامی