قاسم آبادی، رقص

قاسِمْ‌آبادی، رَقْصِ، یکی از انواع و گونه‌های رقص در گیلان.
نام‌گذاری این رقص به‌سبب خاستگاه آن، آبادی قاسم‌آباد و نوع پوشاک و تنوع رنگ لباس محلی زنان قاسم‌آباد است. روستای قاسم‌آباد در ساحل دریای خزر و دامنۀ شمالی سلسله‌جبال البرز قرار دارد (عسگری، 10).
اجرا و برگزاری رقص قاسم‌آبادی نیاز به ابزار و وسایلی دارد که بدون تهیۀ آن، انجام رقص امکان‌پذیر نیست. در اجرای این رقص، 5 نکته سبب زیبایی و جذابیت آن می‌شود: 1. پوشاک؛ 2. زیورآلات؛ 3. ابزارها و وسایل؛ 4. نحوۀ اجرا؛ و 5. موسیقی.

پوشاک

لباس در رقص قاسم‌آبادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ استفاده از انواع پیراهن، روسری، تومان و چادرشب به آن جلوه‌ای خوش می‌بخشد. پارچه‌هایی که برای دوخت این لباسها به کار می‌رود رنگ گرم و شاد دارند و عبارت‌اند از: 

1. روسری یا تور‌دسمال

نوعی روسری بافته‌شده از ابریشم سفید با قلاب که روی آن، نقوشی به نام فِکری (گلهای 12پر) و حلوابُرشی (نقوش لوزی‌شکل) دارد. همچنین طرحهایی به نام قورباغه‌ای یا شودانه دارد که دختران در هنگام رقص قاسم‌آبادی از آن استفاده می‌کنند. زیر دستمال، روسری چهارگوش مشکی می‌پوشند که به شکل سه‌گوش تا می‌خورد و پیشانی‌بند رقصنده است؛ اما اگر به جای توردسمال از روسری موسوم به «نیل‌بَزِر‌ دسمال» استفاده کنند، پیشانی‌بند را روی سر گره می‌زنند و موها را که دو‌گیس بافته شده است، به‌صورت نیم‌دایره روی گره پیشانی‌بند قرار می‌دهند و روی پیشانی‌بند را زنجیری از طلا یا نقره که به شکل سکه‌های به‌هم‌‌چسبیده است، درمی‌آورند. این پیشانی‌بند را، که نوعی موبند تزیینی است، چَنگَر می‌گویند.

2. پیرهن (پیراهن)

روی دامن بلند پوشیده می‌شود و انواع مختلف دارد که عبارت‌اند از: 1. پربَزِر پیرهن که بلوزی با تکه‌های تزیینی و انواع پارچه‌های رنگارنگ است؛ 2. پول‌بَزِر پیرهن که سکه‌هایی در حاشیۀ دور کمر آن دوخته شده است؛ 3. چین‌بَزِر پیرهن که چینهای دور حاشیۀ کمر آن از حد معمول بیشتر است؛ 4. مغزبَزِر پیرهن که نوع پارچۀ استفاده‌شده در آن با خطوط افقی از 3 یا 4 نوع پارچه بافته شده است.
گاهی پیراهنها در رقص قاسم‌آبادی بر‌اساس نوع پارچه شهرت می‌یابند و عبارت‌اند از: 1. زری پیرهن که پارچۀ آن به رنگ طلایی و زرد است؛ و 2. مخمل پیرهن که با پارچۀ مخمل گل‌دار و رنگی دوخته می‌شود.

 3. پاافزار

در دوران گذشته انواع چموش، رزین گولوش و در سالهای اخیر، انواع کفشهای لژ‌دار و چرمی را می‌پوشند.

4. تومان یا تومبان

در رقص قاسم‌آبادی از انواع تومان استفاده می‌شود، شامل: دامن چین‌دار بلندی که در دوخت آن 15، 20، 25 و گاه 30 متر پارچه به کار می‌رود، و انواع آن بر‌حسب نوع پارچه عبارت‌اند از: 1. هَشِدار تومان که با پارچه‌های گران‌قیمت دوخته می‌شود و در عروسی کاربرد دارد و ویژۀ طبقات بالای جامعه است؛ 2. پیرلام تومان که از پارچۀ معمولی‌تر دوخته می‌شود و طبقات پایین جامعه از آن استفاده می‌کنند؛ و 3. معمولی تومان که از پارچه‌هایی موسوم به سُرخ‌ کودری، سفید کودری، سیاه‌ کودری، سفید موهیر، سیاه‌ موهیر، سرخ‌ موهیر و زمزم دوخته می‌شود.

5. چاشُب (چادرشب)

بافته‌ای از نخ ابریشم یا پنبه به عرض 33 سانتی‌متر و طول 2 متر که با دستگاهی به نام «پاچال» بافته می‌شود.

6. زیورآلات

در رقص قاسم‌آبادی جواهراتی مثل النگو، گوشواره، گردن‌بند و سینه‌ریز با اسامی گوناگون از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. زیورآلاتی که در عروسیها و هنگام رقصیدن به کار می‌روند، عبارت‌اند از: 1. یه‌اشرفی؛ 2. دَمَنَتی؛ 3. بیس‌مَنَتی؛ 4. دِلووَزه؛ و 5. تابتایی‌گوشوار.

ابزار و وسایل

1. طَبَقچه (سینی چوبی): از چوب ساخته می‌شود و در کارهای خانه برای تمیزکردن برنج و حبوبات و امور کشاورزی کاربرد دارد، اما به‌سبب رواج سینیهای فلزی و پلاستیکی، گاهی از این نوع سینیها برای رقص نیز استفاده می‌شود؛ 2. زَمارو (جارو): برای نمایش نظافت و تمیزکردن خانه و خاک‌روبی منزل در رقص استفاده می‌شود؛ 3. دست‌سنج (استکان چای‌خوری)؛ 4. زیبیل (زنبیل): از گیاه مردابی بافته می‌شود؛ و 5. مرسی‌تشت (تشت مسی).

نحوۀ اجرا

حرکات موزون رقصنده در رقص قاسم‌آبادی دارای نمادها و سمبلهایی است کـه ریشه در زندگی روستـاییان دارد و نشئت‌گرفته از نوع زندگی و جهان‌بینی مردم منطقه است. هر حرکت رقاص بیانگر حالتی از کار یا فعالیت اقتصادی و اجتماعی است. 

 آغاز و شروع رقص دختران و زنان گیلان با حرکت دایره‌وار به دور خود آغاز می‌شود، در‌حالی‌که حضار و تماشاگران دور میدانی حلقه زده‌اند، رقصنده تابی به خود می‌دهد و دایره‌ای به‌وجود می‌آورد. با این حرکت مدور، دایره‌ای رنگین و زیبا شکل می‌گیرد و رنگهای به‌کاررفته در دامنها و پوشاک چین‌دار، احساس شور و وجد و عشق را در انسان تقویت می‌کند. پس از حرکت دایره‌وار، دستها موازی شانه‌ها قرار می‌گیرند و دست‌سنجها میان انگشتها به صدا در می‌آید و به‌هم کوبیده می‌شوند؛ ریتم رقاص اوج می‌گیرد و به انواع حرکات ادامه می‌دهد. اگر در حالت رقص، دست‌سنج و استکانهای چای‌خوری شکسته شود، زنان گیلان آن را به فال نیک می‌گیرند و باور دارند برای آوردن عروس باید رنج بسیاری کشید و شکسته‌شدن پی‌در‌پی استکانها نشانۀ این امر است.

رقاص گاه جارو‌در‌دست با حرکات موزون نمایشی نمادین از نظافت را ارائه می‌دهد و گاه طبقچه‌در‌دست با حالت رقصْ تمیز و پاک‌کردن برنج را نشان می‌دهد و گاه تشت را روی سر می‌گذارد و رفتن به طرف شالیزار و کار نشا را نشان می‌دهد. سپس رقاص تشت را روی زمین قرار می‌دهد و حالتهای مختلف کار در شالیزار را به جلوه درمی‌آورد و گاهی زنبیل‌در‌دست به حالت رقص چیدن چای در باغ را نشان می‌دهد و گاه با حالتی خسته روی زمین می‌نشیند و عرق چهره و صورت و پیشانی را پاک می‌کند یا پس از آن، با دست راست دست چپش را به حالت آهنگین پاک می‌کند و برعکس عمل می‌کند و با این عمل شست‌وشوی دست را پس از کار و تلاش نمایش می‌دهد.
 رقصندۀ قاسم‌آبادی در همان حالت نشسته، با مشتهای گره‌کرده حرکت چرخ زندگی را با دو دست خـود انجام می‌دهد و در همان حالت آرام، به پشت خود حرکت می‌کند تا موقعی که سرش به زمین برخورد کند و بعد در همان حالت به حال ابتدایی برمی‌گردد و از روی زمین برمی‌خیزد و به حرکات موزون و رقص خود ادامه می‌دهد. در رقص قاسم‌آبادی، بیان عشق و دلبری و زیبایی زنانه با حرکات نمادین به انجام می‌رسد و مفاهیم و معانی آن با یاری از تنوع رنگهای گرم و شاد و زیباجلوه‌دادن حرکات دست و پا انجام می‌گیرد. 

در اجرای رقص قاسم‌آبادی، علاوه‌بر یک زن یا دختر در نقش رقصندۀ اصلی، چند زن و یا دختر و مرد نیز او را همراهی می‌کنند و با همدیگر می‌رقصند. همراهان رقصنده نیز از سینی، جارو، زنبیل و طبقچه برای همراهی با رقاص اصلی استفاده می‌کنند. رقصنده گاه با پاافزار محلی و گاهی نیز با پای برهنه یا با جوراب مشغول رقص می‌شود. 

موسیقی

موسیقی و ملودیهای شاد در رقص قاسم‌آبادی جایگاه خاصی دارد. در دهه‌های گذشته، برای اجرای رقص قاسم‌آبادی در جشنها و عروسیها، از سُرنا، نقاره و دایره استفاده می‌کردند؛ اما ساده‌ترین و در دسترس‌ترین وسیله برای همراهی با رقاص تشت بوده است. یکی از گوشه‌ها و آواهای شاد در موسیقی فولکوریک گیلان، گوشۀ قاسم‌آبادی است که در ترانه‌های محلی اجرا می‌شود (عباسی).

مآخذ

عباسی، هوشنگ، تحقیقـات میدانی؛ عسگری خانقـاه، اصغر، پژوهشـی در مردم‌شناسی روستای قاسم‌آباد گیلان، شیراز، 1372 ش؛ محمدی واجارگاه، رقیه، «ریشه‌یابی نمادهای فرهنگ بومی در رقص قاسم‌آبادی-2»، گیله‌وا، رشت، 1386 ش، شم‍ 97.

هوشنگ عباسی