کردی ایلامی

كردی ایلامی \kordi ilāmi\، گونۀ زبانی رایج در استان ایلام، كه گویشوران آن خود را كرد می‌دانند؛ این گونه از نظر واجی، ساختواژی، ویژگیهای صرفی و نحوی و واژگانی با دیگر گونه‌های زبانی كردی رایج در استانهای همجوار استان ایلام در كشورهای ایران و عراق مشابه است (تحقیقات ... ).
كردها جمعیت اصلی استان ایلام را تشکیل می‌دهند و در شهرهای ایلام، ایوان، مهران، شیروان، چرداول، بدره، بخشهایی از دره‌شهر، آبدانان و دهلران ساكن هستند. بخشهایی از شهرهای دره‌شهر، دهلران و آبدانان لُرزبان، و درصدی از جمعیت موسیان و دشت‌عباس در شهرستان دهلران عرب‌زبان‌اند (سارایی، «زبان ... »، 67).
در یك تقسیم‌بندی كلی، گویشهای كردی را به دو دستۀ بزرگ شمالی و جنوبی تقسیم می‌كنند. گویشهای شمالی را «بادینانی» یا «كرمانجی»، و گویشهای جنوبی را «سورانی» می‌نامند (كلباسی، مقدمه، 12). در تقسیم‌بندی دیگری، شاخه‌های اصلی زبان كردی را به گویشهای كرمانجی شمالی، كرمانجی جنوبی (سورانی)، كرماشانی ـ لری و گورانی ـ زازایی تقسیم كرده‌اند و گونه‌های كردی رایج در استان ایلام را جزو دستۀ كرماشانی قرار داده‌اند (رخزادی، 35).
گویشهای گوناگون زبان كردی را براساس موقعیت جغرافیایی به این 5 دسته تقسیم می‌كنند: 1. كردی شمال غربی، شامل گویش كرمانجی و گونه‌های آن؛ 2. كردی شمالی، شامل گویش سورانی و گونه‌های آن؛ 3. كردی مركزی، شامل گویش هورامی (گورانی)؛ 4. كردی جنوبی، شامل لهجه‌های كلهری، فیلی و لكی؛ 5. كردی جنوب غربی شامل لری و گویشهای آن؛ البته با اذعان به اینكه اختلافات لری با دیگر گویشهای كردی بیش از آن است كه بتوان لری را زیر عنوان كردی مطالعه كرد (سارایی، شاعر ... ، 35-36).
برخی بر این باورند تازمانی‌كه همۀ گویشهای گوناگون كردی دقیق بررسی نشوند، امكان تقسیم‌بندی جامع و علمی از این گویشها وجود ندارد و اگر روزی تقسیم‌بندی جامعی از گویشهای كردی به عمل آید، باید گویش مردم كرمانشاه، اسلام‌آباد، ایلام و شهرها و روستاهای اطراف این 3 شهر، همچنین گویش رایج در شهرهای هم‌جوار استان ایلام در کشور عراق مانند خانقین، بدره و مندلی را ــ كه خود را كرد می‌خوانند ــ در یك دستۀ گویشی قرار داد؛ زیرا گویشوران این گونه‌های زبانی به‌راحتی زبان همدیگر را می‌فهمند و با هم گفت‌وگو می‌كنند. این گونه‌ها از نظر آوایی، دستوری و واژگان یا اساساً با هم اختلافی ندارند یا اختلافهایی جزئی دارند (كریمی دوستان، کردی ... ، 1-2).
استان ایلام با بیش از 600هزار تن جمعیت و با مساحت 133‘20 کمـ2 (نک‍ : «درگاه ... »، بش‍‌ )، دارای مختصات جغرافیایی °31 و ´58 ـ °34 و ´15 عرض شمالی و °45 و ´24 ـ °48 و ´10 طول شرقی است و از شمال به استان كرمانشاه، از جنوب به استان خوزستان و كشور عراق، از شرق به استان لرستان و قسمتی از خوزستان و از غرب به كشور عراق محدود است (كریمی دوستان، همان، 6).

پیشینۀ پژوهش

پژوهشهای صورت‌گرفته دربارۀ کردی ایلامی از این قرارند: کتاب کریمی دوستان (1380 ش) با عنوان کردی ایلامی: بررسی گویش بدره (نک‍ : مآخذ) که وی در آن به توصیف ساختار زبانی این گویش پرداخته است. کتابی با عنوان فرهنگ تطبیقی گویش کردی ایلامی با زبان ایرانی میانه: پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی تألیف علیرضا اسدی (ایلام، 1392 ش) که در آن، مؤلف با مطالعۀ کتابها و کتیبه‌های به‌جامانده از روزگار اشکانیان و ساسانیان و تطبیق واژگان پهلوی با واژگان کردی ایلامی، به تشابهات این دو گویش اشاره‌ کرده است.
پایان‌نامه‌هایی که دربارۀ کردی ایلامی صورت گرفته، عبارت‌اند از: عامر غیتوری، مقوله‌های فعلی در کردی ایلامی (1371 ش)؛ مریم تفرجی یگانه، بررسی ساختمان گروه فعلی در زبان کردی ایلامی (1385 ش)؛ عباس سیدی، بررسی گویش کردی ایلامی (روستای فرهادآباد، شهرستان دره‌شهر) (1391 ش)؛ مهدی سبزه، بررسی تطبیقی تغییرات آوایی گویش کردی ایلامی با زبانهای اوستایی و فارسی میانه (1391 ش)؛ الهام ثباتی، فرایندهای تضعیف و تقویت در کردی ایلامی (1392 ش)؛ محمود علی‌بیگی، بررسی واجی و صرفی وام‌واژگان گویش کردی ایلام (1394 ش)؛ نگار شرافت، فرایندهای واژه‌سازی در گویش کردی ایلامی (1398 ش)؛ فاطمه عباسی، بررسی فرایند قلب نحوی در گویش کردی ایلامی (1399 ش) (برای مشخصات کامل پایان‌نامه‌ها، نک‍ : مآخذ).
مقاله‌های مرتبط با کردی ایلامی نیز عبارت‌اند از: محمدعلی سجادیه (1379 ش)، ظاهر سارایی (1380 ش)، علی‌اکبر شیری (1380 و 1382 ش)، کریمی دوستان (1381 ش)، کرم‌الله پالیزبان (1382، 1387، 1391 و 1395 ش)، زهرا شرفخانی (1390 ش)، مریم تفرجی یگانه (1391 ش)، حسین امامی (1392 ش)، عالیه کرد زعفرانلو کامبوزیا (1394 ش)، طاهره ثباتی (1395 ش)، حبیب گوهری و زهرا شرفخانی و اکبر عزیزی‌فر (1398 ش)، آمنه کریمی و غلامحسین کریمی دوستان و حبیب گوهری (1400 ش) (برای مشخصات کامل مقاله‌ها، نک‍ : مآخذ).

ویژگیهای آوایی

گویش كردی ایلامی 35 واج دارد كه 27 واج به‌عنوان همخوان و 8 واج به‌عنوان واكه در دستگاه واجی این گویش كاربرد دارند. همخوانهای آن از این قرارند: / p،؛b،؛t،؛d،؛k،؛g،؛q،؛ʔ،؛f،؛v،؛s،؛z،؛š،؛ž،؛x،؛h،؛č،؛j،؛r،؛ř،؛l،؛ł،؛m،؛n،؛ŋ،؛w،؛y / (كریمی دوستان، کردی، 27، 33؛ پالیزبان، «بررسی دستگاه ... »، 118- 119).
واکه‌های این گویش عبارت‌اند از: / i،؛ü،؛u،؛ê،؛o،؛a،؛â،؛e / (كریمی دوستان، همان، 33؛ پالیزبان، همان، 119).
در هر زبان یا گویش معمولاً 30-40 واج کاربرد دارد. در زبانها و گویشهای ایرانی شماری از این واجها میان همۀ گویشها مشترك‌اند؛ درعین‌حال، ممكن است شماری از این واجها مختص یك گونۀ زبانی باشند و در دیگر گونه‌‌ها دیده نشوند. غلت / w/ به‌عنوان واجی مستقل و متمایز از واج / v/ در همۀ گونه‌‌های زبانی کردی رایج در ایران، ازجمله کردی ایلامی، كاربرد دارد. در این گویش، دو صدای / r/ و / ř/ نیز به‌عنوان دو واج مستقل وجود دارد و می‌توان واژه‌هایی یافت كه اختلافشان تنها به علت داشتن این دو واج است که منجر به تفاوت معنای آنها و تشكیل دو واژۀ جداگانه و یا جفت كمینه می‌شود. به همین ترتیب، واجهای کناری / l/ و / ł/ در این گویش دو واج جدا به شمار می‌روند که موجب تشكیل جفت كمینه می‌شوند. افزون‌بر اینها، واکه‌های / ê/ و / i/ در این گویش به‌عنوان دو واج مستقل عمل می‌کنند (كریمی دوستان، «بررسی»، 108).
در كردی ایلامی، با توجه به شمار همخوانهای موجود در آغازه و پایانۀ هجا، 6 ساخت هجایی دیده می‌شود (نک‍ : جدول 1).

در ساخت هجاهای ردیفهای 4 تا 6 جدول، صامت دوم در آغازۀ هجا باید یكی از اصوات / w/ یا / y/ باشد و همخوان دیگری نمی‌تواند در این جایگاه قرار گیرد (کریمی دوستان، همان، 109).

ویژگیهای نحوی

فعل در كردی ایلامی، در تطابق با فاعل، به 5 صورت صرف می‌شود. برای روشن‌شدن این نكته، صرف افعال «رفتن» و «گفتن» در این گونۀ زبانی از نظر شخص و شمار در جدول 2 آمده است (همان، 110).

در کردی ایلامی 12 ساخت فعلی وجود دارد که عبارت‌اند از: گذشتۀ ساده، مضارع اخباری، ماضی نقلی، ماضی بعید، ماضی ملموس، مضارع ملموس، مضارع التزامی، ماضی التزامی و فعلهای امر، نفی، سببی و تمنایی (پالیزبان، «بررسی دستگاه»، 123).

ویژگیهای صرفی

در این گویش، نمود آوایی اضافه بین «اسم و صفت» و «مضاف و مضافٌ‌الیه» به‌صورت e- است که در مواجهه با مقولاتی چون نشانۀ معرفۀ a(ga)- و ضمایر اشاره، پاره‌ای رفتارهای تطابقی از خود نشان می‌دهد، مثلاً تکواژ اضافۀ -e هنگام همآیی با مقولۀ معرفگی a(ga)- به‌صورت a- ظاهر می‌شود (کریمی دوستان و باقری، 78):
zel-a                ،؛ʔasp-a
(معرفه) ـ تندرو    (اضافه) ـ اسب
            «اسبِ تندرو»
نشانۀ جمع در گویش ایلامی al- یا eil- است و در پایان اسم یا گروه اسمی آشکار می‌شود و همواره پیش از نشانۀ معرفه می‌آید:

ʔasp-ał-e-mas،؛                  mas-eił-a،؛ʔasp-a،؛،؛             ،؛ʔasp-ał
چاق ـ اضافه ـ جمع ـ اسب       معرفه ـ جمع ـ چاق اضافه ـ اسب       جمع ـ اسب
«اسبهای چاق» (نکره)              «اسبهای چاق» (معرفه)               «اسبها»
کلمه‌های اشاره در گویش ایلامی از دو بخش مجزا تشکیل می‌شوند که در دو طرف اسم یا گروه اسمی قرار می‌گیرند؛ بخش اول آنها برای اشاره به دور و نزدیک است و بخش دوم، که همیشه ثابت است، در پایان گروه اسمی قرار می‌گیرد (همان دو، 78- 79):
ʔasp-a                      ،؛ ʔaw
(اشاره) ـ اسب          (اشاره به نزدیک) این
               «این اسب»
asp-a                        ،؛ ʔe
(اشاره) ـ اسب            (اشاره به دور) آن
                «آن اسب»

واژگان

gisk «بزغاله»، dam «دهان»، tütek «بچۀ سگ»، pet «بینی»، bây «باد»، čam / čaw «چشم»، gwân «پستان حیوان»، zenj «چانه»، dâr «درخت»، teweł «پیشانی»، jâř «زمین آیش»، kelek «انگشت»، mâya «مایه»، bezen «بز»، xori «پشم گوسفند»، teger «تگرگ»، barf «برف»، xwar «خورشید»، dâłeg «مادر»، mâŋ «ماه»، xwêšk «خواهر»، kweček «سنگ»، berâ «برادر»، neži «عدس»، tâteg «عمو»، ganem «گندم»، memeg «عمه / خاله»، nexa «نخود» (کریمی دوستان، کردی، 122 بب‍‌ ).
نمونۀ جمله‌ها و اصطلاحات گویش کردی ایلامی: mar hâya bân-e âgeraw (مه‌ر هایه بان ئاگره‌و)، معنی واژه به واژه: «مگر روی آتش هستی؟»، معنی اصطلاحی: «چقدر عجله داری!»؛ xâs hürd-aw bu alê (خاص هورده‌و بوو ئه‌لی)، معنی واژه به واژه: «خوب به آن خُرد بشو»، معنی اصطلاحی: «خوب به آن دقت كن» (همو، «بررسی»، 111).

مآخذ

امامی، حسن و مهدی سبزه، «مقایسۀ نظام آوایی گویش کرمانجی خراسانی و کردی ایلامی»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1392 ش، شم‍ 40؛ پالیزبان، کرم‌اللٰه، «بررسی دستگاه فعل و قابلیتهای ساختواژی گویش کردی ایلامی»، همان، 1391 ش، شم‍ 34-35؛ همو، «بررسی فعلهای پیشوندی گویش کردی ایلام از دیدگاه زبان‌شناسی ساختارگرا»، همان، 1387 ش، شم‍ 20-21؛ همو، «ساخت هجایی گویش کردی ایلام»، همان، 1382 ش، شم‍ 13-14؛ همو، «نقد و بررسی زبان‌شناسی گونه‌های کردی ایلامی»، ادبیات و هنر، تهران، 1395 ش، شم‍ 7؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ تفرجی یگانه، مریم، بررسی ساختمان گروه فعلی در زبان کردی ایلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید‌ بهشتی، تهران، 1385 ش؛ همو، «تحلیل نحوی فاعل در زبان کردی <گویش جنوبی/ ایلامی> در چهارچوب [ض: چارچوب] نظریۀ اصول و پارامترها»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1391 ش، شم‍ 34-35؛ ثباتی، الهام، «تجزیه و تحلیل کشش جبرانی واکه در گونه‌های کردی ایلامی با تکیه بر تحلیل مورایی»، علم زبان، تهران، 1395 ش، شم‍ 7؛ همو، فرایندهای تضعیف و تقویت در کردی ایلامی: رویکرد واج‌شناسی زایشی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، تهران، 1392 ش؛ همو و طاهره افشار، «فرایندهای واجی تقویت در گونه‌های کردی ایلامی»، مطالعات زبانها و گویشهای غرب ایران، کرمانشاه، 1395 ش، شم‍ 12؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ رخزادی، علی، آواشناسی و دستورزبان كردی، تهران، 1379 ش؛ سارایی، ظاهر، «زبان كردی، گویشهای آن و جایگاه کردی رایج در ایلام »، فرهنگ ایلام، ایلام، 1380 ش، شم‍ 5-6؛ همو، شاعر قله‌های مه‌آلود (شرح اشعار غلامرضا ارکوازی)، ترجمه و به کوشش همو، تهران، 1379 ش؛ سبزه، مهدی، بررسی تطبیقی تغییرات آوایی گویش کردی ایلامی با زبانهای اوستایی و فارسی میانه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه بیرجند، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، بیرجند، 1391 ش؛ سجادیه، محمدعلی، «سخنی‌چند پیرامون زبان ایلامی باستان و رابطۀ آن با زبانهای فارسی و کردی»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1379 ش، شم‍ 3-4؛ سیدی، عباس، بررسی گویش کردی ایلامی (روستای فرهادآباد، شهرستان دره‌شهر)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشکدۀ زبانهای خارجی، تهران، 1391 ش؛ شرافت، نگار، فرایندهای واژه‌سازی در گویش کردی ایلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، 1398 ش؛ شرفخانی، زهرا، «فرایندهای واژه‌سازی در گویش کردی <فیلی>»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1390 ش، شم‍ 32-33؛ شیری، علی‌اکبر، «صرف فعل در گویش ایلامی»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1382 ش، شم‍ 15؛ همو، «مقدمه‌ای بر توصیف آواهای گویش ایلامی»، همان، 1380 ش، شم‍ 7- 8؛ عباسی، فاطمه، بررسی فرایند قلب نحوی در گویش کردی ایلامی براساس برنامۀ کمینه‌گرا، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه ایلام، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، ایلام، 1399 ش؛ علی‌بیگی، محمود، بررسی واجی و صرفی وام‌واژگان گویش کردی ایلام، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام‌نور استان تهران، دانشکدۀ علوم انسانی، تهران، 1394 ش؛ غیتوری، عامر، مقوله‌های فعلی در کردی ایلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، 1371 ش؛ کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه و دیگران، «فرایندهای واجی تضعیف در گونه‌های کردی ایلامی»، پژوهشهای زبان‌شناسی تطبیقی، همدان، 1394 ش، شم‍ 9؛ کریمی، آمنه و دیگران، «چندمعنایی فعلهای < xesen: انداختن> و < kaeften: افتادن> در کردی ایلامی از منظر معناشناسی شناختی»، مطالعات زبانها و گویشهای غرب ایران، کرمانشاه، 1400 ش، شم‍ 35؛ كریمی دوستان، غلامحسین، «بررسی ویژگیهای مشترک گویشهای ایلامی»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1381 ش، شم‍ 9-10؛ همو، كردی ایلامی: بررسی گویش بدره، سنندج ، 1380 ش؛ همو و راضیه باقری، ساخت اضافه در زبانهای ایرانی، تهران، 1390 ش؛ كلباسی، ایران، كردی مهابادی، تهران، 1362 ش؛ گوهری، حبیب و دیگران، «بررسی نظام مطابقه در کردی ایلامی»، مطالعات زبانها و گویشهای غرب ایران، کرمانشاه، 1398 ش، شم‍ 24؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir.
غلامحسین کریمی دوستان