امامزاده داوود، بقعه

امامزاده داوود، بقعه \boqʾe-ye emām-zāde dāvūd\، از زیارتگاههای قدیمی شهر تهران واقع در آبادی امامزاده داوود از توابع بخش کن.

این امامزاده در دره‌ای خوش آب و هوا جای دارد و افزون بر جنبۀ زیارتی، از دیرباز از تفرجگاههای مردم تهران نیز به شمار می‌آید. در باب نسب امامزاده داوود آراء مختلفی وجود دارد. نسب این امامزاده بنا به تأیید آیت‌الله مرعشی نجفی به امام حسن مجتبى (ع) می‌رسد (شریف، 465-466؛ بلاغی، 68؛ مصطفـوی، «بناها ... »، 18، آثار ... ، 1/ 220)؛ اما بر اساس گزارش مؤلف کتاب کنز الانساب، و لوحۀ اذن دخول و زیارت‌نامه‌ای که در این امامزاده موجود است، نسب امامزاده داوود به امام زین‌العابدین (ع) بازمی‌گردد و داوود بن عماد بن جعفر ابن نوح بن عقیل بن هادی بن زین‌العابدین (ع) در آبادی کیگاه، نزدیک به روستای امامزاده داوود، به شهادت رسیده است (ص 33).
قدمت بقعۀ امامزاده داوود به پیش از دورۀ صفویه باز می‌گردد. بنا به گزارش مصطفوی، از طومارها و وقف‌نامه‌هایی مربوط به دورۀ شاه تهماسب اول صفوی (سل‍ 930-984 ق/ 1524-1576 م) و فرزندش، حیدر میرزا که در سالیان اخیر به دست آمده است، چنین برمی‌آید که شاه و پسرش املاک و آبادیهایی را از الله قلی خان قزوینی خریداری و وقف امامزاده داوود کرده بوده‌اند؛ هرچند مصطفوی در ادامه می‌افزاید: درختان بید کهنی که در گذشته در صحن امامزاده وجود داشته، این را می‌رساند که قدمت بقعه می‌تواند به پیش‌تر از دورۀ صفویه بازگردد (همان، 1/ 217).
امروزه قدیمی‌ترین اثر در این بقعه متعلق به دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار است. به گزارش اعتمادالسلطنه اصل بقعۀ امامزاده داوود به دستور خازن‌الدوله، همسر فتحعلی‌شاه قاجار در 1248 ق بنا شده است و مؤید‌الدوله تهماسب میرزا، از شاهزادگان دورۀ ناصری، و نصرت‌الله میرزا، از رجال دورۀ مشروطه، آن بقعه را بازسازی کرده‌‌اند (ص 357). از آثار تاریخی به‌جای‌مانده در بقعۀ امامزاده داوود می‌توان به سنگ قبر امامزاده و نیز کتیبه‌هایی با خط نستعلیق برجسته متعلق به 1240 ق اشاره کرد که بر دو در ورودی حرم نقش بسته است (سروقدی، 147؛ کراسۀ المعی، 1/ 359). همچنین گفته می‌شود بقعۀ امامزاده داوود در دورۀ ناصری مورد توجه لوطیها و داش‌مشتیهای تهران بوده، ازاین‌رو، به «مکۀ مشدیها» شهرت داشته است (اعتمادالسلطنه، همانجا؛ مستوفی، 1/ 304-305).
بنای بقعۀ امامزاده تاکنون چندین‌بار ازجمله پس از سیلهای ویرانگر اوایل دهۀ 1300 و 1330 ش، مورد بازسازیهای اساسی قرار گرفته است. بقعۀ امامزاده داوود در دهۀ 1330 ش، عبارت از ساختمانهای سنگی مشتمل بر صحن و طاق‌نماهایی کم‌عمق در اطراف بنا بود که حرم و ایوانهای کوچک نیز در جنوب آن قرار داشتند و بقیۀ بنا را با کاهگل پوشانده بودند و گنبد آن نیز از شیروانی سبزرنگ ساخته شده بود (مصطفوی، آثار، 1/ 216-217).
طرح فعلی بقعۀ امامزاده داوود، شامل یک گنبدخانه، تعدادی فضای جانبی و پیش‌فضا، دو شبستان و دو رواق شمـالی و جنوبی اسـت. مسـاحت کل بنـا 720‘ 3 مـ2، و مسـاحت عـرصۀ بنـا 313‘ 7 مـ2 است. از جملـۀ مصالـح به‌کاربرده‌شده در بنای بقعه می‌توان به سنگ مرمر، کاشی، آینه، چوب، فولاد، شیشه، گچ، سنگ گرانیت، سیمان، آجر موزاییک، کنیتکس و قیرگونی اشاره کرد. بخش درونی شامل شبستان و گنبدخانه است. فضای شبستان به دو بخش زنانه و مردانه، با دو در ورودی جداگانه از صحنهای شمالی و جنوبی، تقسیم شده است.
تمام سطح کف شبستان با سنگ مرمر سفید، و به فاصلۀ هر 4 سنگ با یک سنگ گرانیت سیاه به ابعاد 20×20 سانتی‌متر پوشیده، و روی برخی از سنگهای گرانیت سیاه کلمۀ «قبله» حک شده است. تمام دیوارهای شبستان تا ارتفاع 8/ 1 متر ازاره‌ای از سنگ مرمر سفید و سیاه دارد. پس از ازاره، کتیبه‌ای خط‌نوشته از کاشی به صورت افقی به ارتفاع حدود 50 سانتی‌متر در فضا چرخیده است. این کتیبه‌ها شامل آیاتی از قرآن کریم هستند که برخی از آنها از شبستان زنانه آغاز و به شبستان مردانه یا برعکس ختم می‌شود. پس از این کتیبه‌ها آینه‌کاریهایی زیبا دیده می‌شود. روی این دیوارهای آینه‌کاری شده، در فاصله‌هایی آینه‌های یک‌تکه به عرض 77 سانتی‌متر و طول تقریبی 2/ 1 متر نصب شده‌اند. سقف این فضاها تخت و آینه‌کاری است.
در ضلع جنوبی شبستان، محرابی به عرض 1 متر و ارتفاع 2/ 2 متر بین دو پنجره قرار دارد. فضای گنبدخانه که ضریح امامزاده در آنجا قرار گرفته، تقریباً وسط فضای شبستانهای مردانه و زنانه است. گنبدخانۀ بقعه، قدیمی است و الحاقات آن مانند رواق، نمازخانه، آبدارخانه و طاق‌نماها جدید است. گنبد از داخل آینه‌کاری و از بیرون، فلزی نقره‌ای است. قطر داخلی گنبد 7/ 5 متر و ارتفاع بلندترین نقطۀ آن تا کف 6/ 8 متر است. گنبدخانه فضایی چهـارضلعی است و در 4 جهت آن، 4 در چوبی و قدیمی قرار گرفته است. درهای شمالی و شرقی متعلق به مردان، و درهای جنوبی و غربی متعلق به بانوان است. هر کدام از درها 4 لنگه و دارای طرحهای معرق و مشبک و کنده‌کاری است. حرم، به وسیلۀ حصاری آلومینیومی به ارتفاع 8/ 1 متر به دو قسمت زنانه و مردانه تقسیم شده است.
ضریح مستطیل‌شکل و از 10 پنجرۀ مشبک متصل به هم تشکیل شده است. در هر ضلع غربی و شرقی دو پنجره، و در هر ضلع شمالی و جنوبی 3 پنجره قرار دارد. عرض ضریح 12/ 2 متر و طول آن 3 متر است. ارتفاع پایۀ ضریح که از سنگ مرمر است، 20 سانتی‌متر و ارتفاع ضریح از کف حدود 63/ 2 متر است. در قسمتهای بالای هرکدام از پنجره‌های ضریح، ابیاتی از «ترکیب‌بند» محتشم کاشانی و اشعاری دیگر در سوگ شهیدان واقعۀ کربلا نوشته شده است و میان هر مصراع اسماء الٰهی و اسماء چهارده‌معصوم دیده می‌شود. روی تاج ضریح لوحه‌هایی که با آب طلا آبکاری شده‌اند، قرار دارد که درون آنها طرحهای گل و بوته میناکاری شده است. 4 گلدان نقره‌ای‌رنگ در چهـارگوشۀ ضریح قـرار دارد. دورتادور تاج ضریح، در زمینه‌ای میناکاری به خط ثلث و به رنگ طلایی آیات سورۀ انسان (76) تا انتهای آیۀ بیستم نوشته شده است. سقف ضریح گنبدی‌شکل است و پارچه‌ای سبزرنگ روی آن کشیده شده است. درِ ضریح در ضلع شمالی آن قرار دارد. ابعاد در به اندازۀ پنجره‌های ضریح، و همۀ سطح آن از جنس نقره است و قلم‌زنی شده است.
صندوق درون ضریح از جنس چوب و به رنگ قهوه‌ای سوخته است که با طرحهایی زیبا کنده‌کاری، و در هر چهارگوشۀ آن کلمۀ «الله» حک شده است. قبر اصلی امامزاده در سردابی که تقریباً در فضای پایین ضریح است، قرار دارد. ورودی سرداب در صحن شمالی است. درِ ورودی بـه زیرزمین در کنـار درِ ساختمان اداری در ضلع شرقی صحن قـرار دارد. بقیۀ دیـواره و تمـام سقف با اشکال هندسی زیبا آینه‌کاری شده است. سرداب، اتاقی هشت‌ضلعی با سقف گنبدی‌شکل است. سنگ قبر امامزاده در نیمۀ جنوبی این اتاق قرار گرفته است. سنگ قبر اصلی امامزاده حدود یک متر پایین‌تر از کف سرداب قرار دارد. در نیمۀ جنوبی سرداب مزاری از سنگ گرانیت و همچنین سنگ شیشه‌ای سبزرنگ و حکاکی‌شده‌ای قرار دارد. دورتادور سنگ مزار آیات سورۀ حمد (1) و اخلاص (112) حکاکی شده است. سنگ قبر قدیمی، از مرمر سفید است که به سبب فرسایش حکاکیهای روی آن، نوشته‌هایش به‌خوبی قابل خواندن نیست.
لایۀ داخلی گنبد آینه‌کاری، و لایۀ بیرونی و ظاهری گنبد فلزی با جلای طلایی است. گنبدْ دو پوسته است و پوستۀ بیرونی ساقۀ بلندی دارد. ارتفاع نوک گنبد تا کف حدود 5/ 22 متر، قطر داخلی گنبد در گنبدخانه 7/ 7 متر، و قطر بیرونی گنبد در بیشترین نقطه حدود 5/ 9 متر است.
دو مناره در قسمت رواق شمالی است که مانند نمای ظاهری گنبد، فلزی و طلایی‌رنگ و ارتفاع نوک آن تا کف 5/ 23 متر است. در زیر مأذنه‌های مناره نیز کتیبه‌ای وجود دارد. در ضلع شمال و غرب بقعه، بازاری قرار دارد که دو ورودی و دو خروجی دارد. همچنین این بقعه دارای دو صحن شمالی و جنوبی است. این صحنها دارای 7 ورودی اصلی و یک ورودی فرعی است؛ 3 ورودی اصلی و یک ورودی فرعی در صحن جنوبی و 4 ورودی اصلی دیگر نیز در صحن شمالی قرار دارند. ورودی اصلی در صحن جنوبی است. رواق ورودی به داخل حرم در ضلع جنوبی این صحن است.
رواق بقعه که در سالهای پایانی دهۀ 1380 ش، ساخته شده تعدادی ستون دارد. ازارۀ ستونها تا ارتفاع حدود 50 سانتی‌متر از سنگ مرمر خاکستری، و پس از آن تا حدود دو متر آجرکاری است. جدارۀ رواق که نمای شبستان مردانه است نیز متشکل از چند طاق‌نما ست که تا ارتفاع حدود دو متر ازاره‌ای از سنگ مرمر خاکستری دارد. در این جداره طاق‌نماهایی با کتیبه‌ای از کاشی وجود دارد و روی آن تاریخ ولادت و شهادت امامان (ع) نوشته شده است.
کف رواق پوشیده با سنگ مرمر سفید و سقف آن مسطح و آجرکاری به صورت خفتۀ راسته است. طول رواق جنوبی که مختص عبور و مرور مردان است، 30 متر و عرض آن 5 متر است. در رواق جنوبی 6 در فلزی و مشبک سبزرنگ با ابعاد یکسان و 2 پنجره به ابعاد هریک 5/ 2× 9/ 1 متر قرار دارند. درِ غرب رواق، ورودی بانوان است و رواق پیش از رسیدن به درِ ورودی زنانه تمام می‌شود؛ یعنی ورودی زنانه در رواق قرار نگرفته است و مستقیماً به داخل صحن باز می‌شود. نمای رواقِ شمالی مشرف به صحن شمالی و متشکل از 3 طاق‌نما ست. این نما به طور کلی آجرکاری است. پای ستونهای این طاق‌‌نماها تا ارتفاع حدود 2 متر با مرمر خاکستری سنگ‌کاری شده است. سقف این رواق مسطح و آجرکاری به صورت خفتۀ راسته است. جدارۀ داخلی رواق که به موازات طاق‌نماهای فوق و در پشت آن قرار گرفته، متشکل از 5 طاق‌نما و به طور کلی کاشی‌کاری شده است. لچکی طاق‌نماها دارای نقوش اسلیمی، و در بالای طاق‌نماها نیز به جز طاق‌نمای میانی، کتیبه‌ای از کاشی و حاوی خط‌نوشته است.
نمای شرقی صحن آجرکاری و ازارۀ آن به ارتفاع حدود دو متر از سنگ مرمر است. در این ضلع، ساختمانی در 3 طبقه و یک زیرزمین وجود دارد که طبقۀ همکف آن حدود 50 سانتی‌متر از کف صحن بالاتر است و به فضاهای کتاب‌فروشی، دفتر انتظامات، دفتر نذورات، آشپزخانه و قصابی اختصاص دارد. انبار، حسینیه و سرداب نیز در این قسمت واقع است.
در طبقۀ دوم این ساختمان دفتر مدیریت امامزاده و ساختمان اداری امامزاده قرار دارد. طبقۀ دوم و سوم این ساختمان بالکنی آجری دارد. در حاشیۀ بالکن طبقۀ دوم تابلوهایی نصب شده که روی آن احادیثی از پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) به زبان عربی و ترجمۀ فارسی و با رنگهای آبی، قرمز، سبز، نارنجی، مشکی و جز آن نوشته شده است. در ضلع غربی نیز ساختمانی سه‌طبقه قرار دارد که سرتاسر صحن را به خود اختصاص داده است. در طبقۀ اول این ساختمان درمانگاه و دو زائرسرای بزرگ قرار دارد. طبقۀ دوم و سوم زائرسرا شامل اتاقهایی است که در و پنجرۀ آنها رو به صحن باز می‌شود (حبیبی، 1/ 122- 138).
با اینکه زیارتگاه امامزاده داوود در منطقه‌ای سخت‌گذر و کوهستانی جای دارد، اما زائران بسیاری در فصل زیارت به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند. در گذشته، رفتن به امامزاده داوود یک سفر محسوب می‌شد که بنا بر استطاعت زوار مدتی میان یک تا دو هفته به طول می‌انجامید. بدین صورت که از چهارراه سرچشمه و دروازه‌شمیران ایستگاهی وجود داشت که زائران را با الاغ یا یابو به امامزاده می‌رساندند. کسانی که قدرت اقتصادی کمتری داشتند، معمولاً پیاده و به صورت دسته‌جمعی راهی امامزاده می‌شدند. باغ مستوفی در ونک به طور رایگان پذیرای زوار خستۀ امامزاده بود تا در آنجا قدری بیاسایند (همو، 1/ 122). دشواری راه از فرحزاد به سمت امامزاده آغاز می‌شـد. ایـن مسیـر کـه 15 کمـ درازا دارد، نـخست از سربالایی تندی می‌گذرد که محض خروج از انتهای شمالی فرحزاد به سمت امامزاده شروع می‌شود و پس از آن، راه از دره‌ای عبور می‌کند که در وسط آن زیر سایۀ درختان بید، قهوه‌خانه‌ای بود که زائران می‌توانستند خستگی ناشی از سفر را از تن به در کنند (مصطفوی، 1/ 215-216؛ بلاغی، 132-133؛ حبیبی، همانجا). البته این راه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ماشین‌رو شده است و دیگر سختیهای گذشته را ندارد.
امروزه امامزاده داوود با وجود اینکه مکانی مقدس و مذهبی است، جذابیتهای گردشگری نیز دارد؛ ازاین‌رو این امامزاده سالانه پذیرای بسیاری از زائران و گردشگران است («امامزاده داوود»، 8). افزون‌بر امکانات رفاهی موجود در آبادی امامزاده داوود مانند مسافرخانه‌ها، رستورانها و بازارچه‌، بقعۀ امامزاده نیز دارای امکانات و تسهیلات رفاهی مطلوبی از قبیل زائرسرا، درمانگاه، کتابخانه، واحد فرهنگی و فروشگاه است. آب مورد نیاز آبادی و امامزاده توسط منبعهایی که در دل کوه ایجاد شده است، تأمین می‌گردد و به وسیلۀ ادارۀ بهداشت مورد رسیدگی و نظارت قرار می‌گیرد (سروقدی، 147).
در این مکان دخیلها به صورت تکه پارچۀ سبز یا قفل است که به شبکه‌های ضریح بسته می‌شود، اما خادمان قفلها و پارچه‌ها را از ضریح جدا می‌کنند. از نذرهای رایج در این امامزاده می‌توان به نذر مس، فرش، قربانی‌کردن گوسفند و وجه نقدی اشاره کرد. درآمد اصلی امامزاده امروزه از طریق وجوهات نقدی است که زائران نذر امامزاده می‌کنند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان اوقاف زمینهای اطراف امامزاده را برای راه‌سازی از مردم خریداری کرد؛ اما زمینها را به زائرسرا و مغازه بدل ساخت و پارکینگی برای امامزاده ساخته شد که نیروی انتظامی آن را در اختیار گرفت.
موقوفات امامزاده که تاکنون به صورت دقیق مشخص نشده است، بیشتر دکانهایی است که در محدودۀ بازار امامزاده داوود قرار دارند و به مردم اجاره داده می‌شوند. دکانهای وقفی امامزاده از ضلع غربی و درِ غربی واقع در صحن جنوبی آغاز می‌شود و تا درِ غربی واقع در صحن شمالی ادامه دارد. درآمد حاصل از اجارۀ این دکانها صرف امور امامزاده می‌شود. این امامزاده توسط ادارۀ اوقاف و امور خیریۀ کن اداره می‌شود (حبیبی، 1/ 134- 138).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خـاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ «امامزاده داوود»، آفتاب یزد، تهران، 24/ 7/ 1387 ش؛ بلاغی، حجت، تاریخ تهران، «قسمت شمالی و مضافات شمیران قدیم»، قم، 1350 ش؛ حبیبی، حسن، امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، تهران، 1388 ش؛ سروقدی، محمدجعفر، بقاع متبرکۀ استان تهران، تهران، 1384 ش؛ شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و طهران، قم، بی‌تا؛ قرآن کریم؛ کراسۀ المعی، به کوشش افضل‌الملک المعی، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای ملی؛ کنز الانساب، بمبئی، 1302 ق؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1321 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1361 ش؛ همو، «بناهای تاریخی و مذهبی تهران قدیم و خارج شهر»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1331 ش، شم‍ ‌60.

حسن موسوی‌زاده