امامزاده حسن

امامزاده حسن \emām-zāde hasan\، از محله‌های جنوب غربی تهران. 
امروزه حریم محلۀ امامزاده حسن از شمال به خیابان قزوین، از جنوب به خط راه‌آهن تهران ـ تبریز، از غرب به خیابان لقمان حکیم و ابتدای خیابان یافت‌آباد شرقی، و از شرق به دوراهی قپان و خیابان مهمان‌نوازان محدود است. 
محلۀ امامزاده حسن که نام خود را از بقعه‌ای به همین نام گرفته است، در گذشته از آبادیهای منطقۀ ری در ناحیۀ غار به شمار می‌آمد. حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق/ 14 م، از این روستا یاد کرده، و افزوده که مناطق اطراف امامزاده حسن مشهور به جیان [گویا اشاره به دو منطقۀ جی علیا و جی سفلا] است. همو در سخن از ناحیۀ غار در منطقۀ ری گفته است که دارای 40 دیه بوده و امامزاده حسن یکی از آنها ست (ص 54).
محلۀ امامزاده حسن پیش از گسترش شهر تهران و در دورۀ نـاصری، یکی از آبادیهای نزدیک تهران ــ بـا یک فرسخ فاصله از حصار شهر ــ در حدفاصل امـامزاده معصوم و یافت‌آباد بود. در شمال آن، آبادیهای بریانک، جی و مهرآباد قرار داشت و در جنوب آن نیز قلعه‌مرغی و وصفنارد جای گرفته بود. با آنکه جادۀ امامزاده حسن به منطقۀ کرشته و شهریار منتهی می‌شد، به دلیل تقدس آن در نظر مسافران، نخستین منزل در مسیر راه قزوین و آذربایجان به شمار می‌آمد. کاروانهای مسافرتی‌ای که از تهران خارج می‌شدند، گاه امامزاده حسن را برای اقامت اولین شب سفر، انتخاب می‌کردند (نک‍ : علوی، 7). 
 در دورۀ قاجار، مسافران آذربایجان هنگام حرکت از تهران، از مسیر امامزاده حسن سفر خود را آغاز می‌کردند. چنین رسمی در مورد دیگر مکانهای مقدس نیز معمول بود؛ مثلاً مسافران کربلا نخست به شاه عبدالعظیم می‌رفتند و از آنجا سفر خود را آغاز می‌کردند (مستوفی، 1/ 163). درصورتی‌که کسی قصد مشایعت مسافری به آذربایجان را داشت، گاه تا امامزاده حسن همراه کاروان می‌آمد (حاج سیاح، 502). همچنین امامزاده حسن از منزلگاههایی بود که تهرانیان برای استقبال میهمانان تا آنجا می‌رفتنـد (نک‍ : ممتحن‌الدوله، 124-125؛ سـالور، 1/ 64). پس از قتل ناصرالدین شاه، و هنگام ورود مظفرالدین شاه به تهران، بنابر آن بود که استقبال رسمی از شاه در همین مسیر به عمل آید. مشایعت‌کنندگان به احترام ورود شاه در منطقۀ یافت‌آباد چادر زده بودند. 
در گذشته، هنگامی‌که بیماریهای مسری و مهلک، همچون وبا، در تهران شیوع می‌یافت، مردم برای گریز از بیماری به حومۀ تهران، ازجمله امامزاده حسن، پناه می‌بردند (همو، 1/ 482). گفتنی است در سالروز شهادت امام حسن مجتبى (ع)، مردم تهران برای عزاداری به این امامزاده می‌رفتند (همو، 3/ 2013). بقعۀ امامزاده حسن به دلیل تقدس آن در نظر مردم، از مکانهای بست‌نشینی و تحصن نیز بوده است. سالور (عین‌السلطنه) از تحصن 300 سرباز از فوج خرقان در امامزاده حسن سخن دارد (3/ 2598). به‌سبب فاصلۀ قابل ملاحظۀ امامزاده حسن از تهران در دورۀ قاجاریه رفتن به امامزاده حسن همچون زیارت عبدالعظیم حسنی زمان‌بر و نیازمند تدارک بود (نک‍ : کمره‌ای، 2/ 1403-1404).
محلۀ امامزاده حسن که ازلحاظ قانون تقسیمات کشوری تا سال 1328 ش، به عنوان یکی از آبادیهای بلوک ری به شمار می‌آمد ( فرهنگ ... ، 1/ 20)، ازآن‌پس، بخشی از حد غربی شهر تهران شد (خواجه‌نوری، 3، 5؛ کریمان، 325). در 1331 ش، خیابان امامزاده حسن به‌صورت خاکی بود و آسفالت نداشت (مصطفوی، 16-17). زراعت و دامداری در محدودۀ زمینهای امامزاده حسن تا اواخر دهۀ 1340 و اوایل 1350 ش ادامه داشت. ازآن‌پس، زمینهای این منطقه را تقسیم کرده و فروختند. بخشی از این اراضی پس از مسکونی‌شدن، نام خزانۀ فلاح را گرفت (معتمدی، 358). لوله‌کشی آب در محلۀ امامزاده حسن از 1344 ش آغاز شد («در غرب ... »، 34). 
بافت مسکونی و تجاری محلۀ امامزاده حسن پیش از دهۀ 1370 ش، شکل محلی داشت و بازارچۀ خیابان امین‌الملک محدود به فروشگاههایی می‌شد که برای رفع نیاز اهالی جنوب غربی تهران فعالیت می‌کردند؛ این در حالی بود که فضای پشت این فروشگاهها گاراژها و کارگاههای صنعتی و تعمیرگاههای اتومبیل قرار داشتند. از این زمان، گاراژها و مغازه‌های اطراف امامزاده حسن به‌سرعت تبدیل به فروشگاهها و پاساژهایی شدند که بازاری فرامنطقه‌ای را تشکیل می‌داد. اصناف محلی همچون قهوه‌خانه، شعبۀ نفت، کتاب‌فروشی، بقالی، شرکت تعاونی شهر ‌و روستا و همۀ کارگاهها برچیده شدند. چند مدرسه در محدودۀ امامزاده حسن فعالیت داشتند که امروزه برخی از آنها جای خود را به مراکز خرید داده‌اند. 
محلۀ امامزاده حسن بخشی از منطقۀ 17 شهرداری تهران است و با مساحت 5/ 24 هکتار، محلۀ 3 از ناحیۀ 1 این منطقه به شمار می‌رود. جمعیت محله در سرشماری سال 1385 ش، 117‘8 تن بوده است. امروزه بسیاری از ساکنان قدیم محلۀ امامزاده حسن محل اقامت خود را تغییر داده، و به مناطق دیگر رفته‌اند. به‌طوری‌که در یک بررسی به سال 1392 ش، میانگین قدمت سکونت در محلۀ امامزاده حسن 20 سال تعیین شده است (رضازاده، 43-44).

مآخذ

حاج سیاح، محمدعلی، خاطرات، به کوشش سیف‌الله گلکار، تهران، 1356 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترینج، لیدن، 1331 ق؛ خواجه‌نوری، ا.، «گزارش کمیسیون تحقیق راجع به سؤالات جناب آقای سناتور نیکپور دربارۀ امور شهرداری تهران»، نـامۀ اتاق بازرگانی، تهران، 1335 ش، شم‍ 44؛ «در غرب تهران از خیابان آیزنهاور تا راه‌آهن بیست‌هزار خانه لوله‌کشی می‌شـود»، بورس، تهران، دورۀ اول، شم‍ 26؛ رضـازاده، راضیه و دیگران، «نقش رویکرد دارایی مبنا در توسعۀ پایدار محلی؛ مطالعۀ موردی: محلۀ امامزاده حسن تهران»، باغ نظر، تهران، 1392 ش، شم‍ 25؛ سـالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنـامۀ خاطرات، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، 1374- 1379 ش؛ علوی شیرازی، محمدهادی، دلیل السفراء، سفرنامۀ ابوالحسن خان شیرازی ایلچی به روسیه، به کوشش محمد گلبن، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (استان مرکزی)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش؛ کمره‌ای، محمد، روزنامۀ خاطرات، به کوشش محمدجواد مرادی‌نیا، تهران، 1384 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه، تهران، 1371 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، «نوشته‌ها و بناهای تاریخی در تهران قدیم و خارج شهر»، اطلاعات ماهـانه، تهـران، 1331 ش، شم‍ 56؛ معتمـدی، محسن، جغرافیـای تـاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ ممتحن‌الدولۀ شقاقی، مهدی، خاطرات، به کوشش حسینقلی خان شقاقی، تهران، 1353 ش.

مسعود تاره