امام حسین (ع)، مسجد

امام حسین (ع)، مسجد \masjed-e emām hoseyn\، بنایی مذهبی متعلق به دورۀ پهلوی دوم، واقع در میدان امام حسین (ع). این اثر در تاریخ 10 شهریور 1383، به شمارۀ 467‘11 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مسجد امام حسین (ع) از آثار استاد حسین لرزاده (1285-1383 ش) است. کار ساخت این مسجد براساس کتیبه‌ای که بر پیشانی ایوان ورودی کار گذاشته شده، در 1385 ق/ 1343 ش به پایان رسیده است. براساس همین کتیبه، ساختمان مسجد به حکم آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری در زمینهای وقفی حاج سید رضا سادات اخوی برپا شده است. همچنین، کتیبه‌ای دیگر بر پیشانی ایوان ورودی جنوب شرقی به چشم می‌خورد که این بنا را عمل محمد معمار کاشانی معرفی می‌کند. ساخت مسجد یک سال به طول انجامید و هزینه‌های آن با کمک و اعانۀ جمعی از مؤمنان خیّر پرداخت شد. 
ساختمان مسجد از طرح چهارایوانی تبعیت می‌کند و دارای گنبد، مناره، حیاط مرکزی و یک حیاط مسقف کوچک به‌عنوان حیاط‌خلوت است. ورودیهای مسجد در جبهه‌های جنوبی، جنوب شرقی و شرقی تعبیه شده‌‌اند که ازاین‌میان، ورودی شرقی به‌سبب اتصال به حیاط‌خلوت و بخش زنانۀ شبستان، به بانوان اختصاص دارد. ورودی اصلی در ضلع جنوبی و حدود 5/ 1 متر بالاتر از تراز سطوح مجاور است. پس از ورودی، دالانی قرار دارد که با اندکی اعوجاج به حیاط منتهی می‌شود. 
حیاط مسجد، فضایی مستطیل‌شکل است که یک کرت و یک آب‌نما در مرکز آن واقع شده است. در 4 جبهۀ حیاط مرکزی، ایوانهایی بر روی محورهای طولی و عرضی قرار دارند که همگی در یک ارتفاع ساخته شده‌اند. ایوانهای شمالی و جنوبی، هر دو کور هستند، با این تفاوت که ایوان جنوبی به‌واسطۀ تعبیۀ یک محراب، به‌صورت ایوان قبله درآمده است و ایوان شمالی، صفۀ مسجد به شمار می‌آید. در دو طرف این ایوانها فضاهای جانبی وجود دارد. ایوانهای شرقی و غربی دارای یک در ورودی در مرکز هستند و در دو طرف خود رواق دارند. داخل دهلیزِ رواقها درهایی دیده می‌شود که به فضاهای جانبی ایوان شرقی و غربی باز می‌شوند. در جبهۀ غربی، شبستان و گنبد مسجد واقع شده است. دسترسی به شبستان از طریق در ورودی ایوان غربی و درهای واقع در رواقهای جانبی صورت می‌گیرد. 
شبستان به‌صورت فضایی یکپارچه با کشیدگی در راستـای شمالی ـ جنوبی است که بر فراز بخش مرکزی آن، گنبد برپا شده است. در بخش مرکزی و جنوبی شبستان، 8 ستون مدور وجود دارد؛ نیمۀ شمالی شبستان نیز دارای 4 جفت ستون دیگر است که با ارتفاعی کمتر از دیگر ستونها برپا شده‌اند. ستونها با مصالح سیمان ساخته شده‌اند و ساقه‌ای مدور، بدون پایه و سرستون دارند. بر دیوارهای غربی و جنوبی شبستان، طاق‌نماهایی با قوس جناغی اجرا شده است، ضمن اینکه در مرکز دیوار جنوبی، محراب شبستان قرار دارد. نیمۀ شمالی شبستان به‌واسطۀ اجرای کمرپوش، به‌صورت نیم‌طبقه درآمده، و به بانوان اختصاص یافته است. همچنین، در جبهۀ شمالی شبستان، حیاط‌خلوت واقع شده که از طریق در فرعی مسجد در جبهۀ شرقی، قابل دسترسی است. پوشش شبستان به‌صورت تخت است و در بخش مرکزی آن گنبد مسجد بر زمینۀ دوازده اجرا شده است. بخش زیرین گنبد نیز دارای پنجره‌هایی است که در نوررسانی به فضای داخلی نقش دارند. جبهۀ شرقی، برخلاف جبهۀ غربی، فاقد یکپارچگی فضایی است. فضاهای واقع در پشت و دو طرف ایوان شرقی به دفتر بسیج و انباری اختصاص یافته، و در نیمۀ شمالی ایوان شرقی، وضوخانه و هشتی متعلق به دومین ورودی مسجد واقع شده است. 
در نمای بیرونی مسجد، ایوان ورودی و دو مناره در دو طرف ایوان به چشم می‌خورد. قوس ایوان جناغی است و بر پایه‌های جانبی آن طاق‌نماهایی در دو طبقه ایجاد شده است. دهانه‌های مربوط به طبقۀ همکف به فضاهای جانبی ایوان تعلق دارند که هم‌اکنون به‌عنوان محل کسب و کار اجاره داده شده‌اند. مقطع پایۀ مناره‌ها چندضلعی، و قسمت بالایی آنها کروی، و ساقۀ آنها استوانه‌ای‌شکل است و درنهایت به نعلبکی و گلدسته ختم می‌شوند. 
ایوان ورودی دوم در پخی ضلع جنوب شرقی قرار دارد و فاقد مناره و دیوارهای جانبی است. نمای بیرونی مسجد که از معبر مشاهده می‌شود، بسیار مخدوش به نظر می‌آید. آسیبهای وارد بر نما به‌سبب وجود ساختمانی چهارطبقه در جنب جبهۀ غربی بنا، دیوار سیمانی جبهۀ جنوبی و دیوار سنگی جبهۀ شرقی است. افزون‌براین، تبدیل فضاهای واقع در طرفین ایوان ورودی اصلی به دکان کلیدسازی و مهرو‌پلاک‌سازی در نمای اصلی مسجد، و وجود دکانهای کسبه با مشاغل گوناگون در بخش قابل توجهی از جبهۀ شرقی، این آشفتگی را دوچندان می‌نماید. همچنین، ایجاد آبریزگاههای عمومی و وضوخانه در مقابل نمای اصلی مسجد (جبهۀ جنوبی) از داخل معبر از دیگر آسیبهای بصری وارد بر نما ست. این آبریزگاه در ترازی پایین‌تر از کف معبر احداث شده است و دست‌انداز فلزی مشبکی به سبک مدرن دارد که هیچ تناسبی با نقوش و آرایه‌های به‌کاررفته در نمای بنا ندارد. در نمای بیرونی مسجد از داخل حیاط ایوانهای چهارگانه و توده‌های ساختمانی مابین آنها وجود دارد که حیاط را احاطه کرده، و همچون کلافی ایوانها را به یکدیگر پیوند داده‌اند. قوس ایوانها جناغی است و دوبه‌دو در محورهای مقابل هم با تزیینات مشابهی نماسازی شده‌اند. 
جبهۀ شمالی حیاط دارای یک صفه در مرکز، و 6 در با قوس تیز در دو طرف آن است. در جبهۀ جنوبی، ایوان قبله در مرکز نما قرار دارد که در جبهۀ غربی آن 3 در، و در جبهۀ شرقی، دهانۀ مربوط به دالان ورودی و دری دیگر با قوس تیز به چشم می‌خورد. 
نمای غربی، شامل ایوان مرکزی و رواقهای جانبی است که با 8 ستون سیمانی مدور برپا شده است. 
نمای شرقی مشخصاتی مشابه نمای غربی دارد، با این تفاوت که یکی از دهانه‌های واقع در رواق شمالی به‌جای اتصال به فضای داخلی، به هشتی ورودی اتصال یافته است. 
تزیینات بنا در نمای بیرونی اینها هستند: گره‌کاریهای فلزی درِ ورودی؛ کتیبه‌نویسی پخی نبش ایوان و اسپر میانی؛ کاشی‌کاری مناره‌ها؛ لچکی ایوان و طاق‌نماها با نقوش گیاهی، اسلیمی و گرههای هندسی؛ اسپرسازی؛ رسمی‌سازی طاق‌نماها؛ اجرای پَتکانه و نیم‌طاس در نیم‌کار ایوان؛ اجرای مقرنس در نعلبکی مناره؛ کاشی‌کاری، کاربندی و آجرکاری زیبایی از نوع حصیری و رَگ‌چینیهای دیگر متعلق به ایوان ورودی جنوب شرقی. 
در نماهای داخل حیاط، تزییناتی همچون کتیبه‌نویسی، کاشی‌کاری گنبد، لچکی طاقها، کتیبۀ بالای بازشوها و محراب واقع در ایوان قبله، آجرکاری و کاربندی ایوانها، و گوشه‌سازی ایوانهای جنوبی و شمالی از نوع پتکانه به کار رفته است، ضمن اینکه رگ‌چینی ایوانهای شرقی و غربی به‌صورت گل‌انداز است. اما زیباترین آرایۀ مسجد امام حسین (ع)، اجرای فن «شمسۀ زیاد» است؛ فنی که حاصل تلفیق چند رسمی است که در آن، آلتهای رسمی به یکدیگر مرتبط می‌شوند و به‌صورت معلق سقف را می‌پوشانند و کاسه‌های متکی به یکدیگر بارِ وارده را به ستونهای جانبی منتقل می‌کنند. این فن که از تخصصهای استاد لرزاده به شمار می‌رود، در دیگر آثار وی نیز به چشم می‌خورد که باشکوه‌ترین آن در مسجد سپهسالار قابل مشاهده است. این آرایۀ زیبا در مداخل مسجد یعنی دالان ورودی اصلی، هشتی جنوب شرقی و هشتی شرقی قابل مشاهده است. 
در دالان ورودی، 8 کاسه و دو آویز؛ در هشتی جنوب شرقی، 8 کاسه و یک آویز؛ و در هشتی شرقی، 9 کاسه با چیدمان 8 کاسه در اطراف، و یک کاسۀ بزرگ در مرکز اجرا شده است. طاسه‌ها به‌صورت جناغی رگ‌چین شده‌اند و حمیل‌کشی و کلوک‌اندازی دارند. متن طاسه‌ها از تلفیق کاشی و آجر است که از زیباترین انواع متن به شمار می‌رود.
در فضای زیرین گنبد از داخل شبستان نیز 18 کاسه و یک آویز اجرا شده است که از آرایه‌های به‌کاررفته در نمای درونی مسجد به شمار می‌رود. جز این، کاشی‌کاری محراب و کتیبه‌نویسی به خط ثلث گرداگرد بخش زیرین گنبد، از دیگر تزیینات نمای درونی است. 

مأخذ

تحقیقات میدانی مؤلف.

سیما طایفه