القانیان

القانیان \elqāniyān\، حبیب‌الله، رئیس انجمن کلیمیان ایران، بازرگان کلیمی‌مذهب، واردکنندۀ صنعت پلاستیک به ایران، و مالک ساختمان پلاسکوی تهران.

حبیب‌الله القانیان در 23 فروردین 1291 ش/ 12 آوریل 1912 م، در محلۀ عودلاجان تهران در خانواده‌ای از طبقۀ متوسط کلیمی زاده شد ( ایرانیکا، npn.؛ قس: میلانی، II/ 616، که تاریخ تولد او را 1288 ش عنوان کرده است). پدرش به حاج بابایی مشهور بود و در همین محله، دکان خیاطی داشت. مادرش، خانم جان، از خانوادۀ القانیان و دختر حییم ساقی تاجر بود. حبیب‌الله 7 برادر و یک خواهر داشت ( ایرانیکا، npn.‍؛ «حبیب‌‌الله القانیان»، بش‍‌ ). 
حبیب نیز مانند بسیاری از کودکان کلیمی آن زمان وارد مدرسۀ آلیانس شد. گفته می‌شود او تحصیل را نیمه‌کاره رها کرد و در هتل گیلان نو واقع در خیابان فردوسی، که متعلق بـه دایی‌اش ــ عزیز القانیـان ــ بود، مشغول به کار شد. او با دختردایی خود، ماه‌سلطان ازدواج کرد. حاصل این پیوند، 3 پسر به نامهای کارمل، سینا و فریدون، و یک دختر به نام مهناز بود ( ایرانیکا، npn.‍؛ «فعالیتهـا ... »، بش‍ ؛ میلانـی، II/ 617). وی به‌سبـب سفـر زیارتی به فلسطین، به حاج حبیب معروف بود (همانجا).
حبیب‌الله که پله‌های ترقی را در زمینۀ اقتصادی به‌سرعت می‌پیمود، در بیست‌وچندسالگی صاحب حجره‌ای در سرای حاج محمد اسماعیل در بازار تهران شده بود. وی به همراه برادرانش شرکتی به نام شرکت سهامی اِلگا تأسیس کرد و به خریدوفروش و واردات اجناس مختلف مانند ساعت، پارچه، رادیو، چرخ خیاطی و چینی‌آلات پرداخت. آنها ابتدا کالاهای مورد نظر خود را از سویس وارد می‌کردند و پس از اقامت دو تن از برادرانش، ژان و نورالله، در آمریکا، به سراغ واردات از این کشور رفتند. برادران القانیان هیچ فرصتی را در مسیر افزایش سرمایۀ خود از دست نمی‌دادند؛ برای مثال، با تصویب و اجرایی‌شدن قانون کشف حجاب، اقدام به واردات کلاه زنانه کردند؛ یا با ورود متفقین به ایران، یونیفرمهای مازاد نیروهای متفقین را از آنها خریداری کرده، به فروش می‌رساندند؛ همچنین پس از آنکه ژان القانیان در آمریکا پی برد که آمریکاییها مقادیر فراوانی لباس‌ دست دوم به نیازمندان و مناطق جنگ‌زدۀ جهان کمک می‌کنند، به فرستادن این لباسها به ایران اقدام کرد تا دیگر برادران، آنها را به فروش برسانند ( ایرانیکا، npn.؛ «حبیب‌الله القـانیـان»، بش‍ ؛ میلانی، همـانجـا). در واقـع، حبیب‌الله القانیان را می‌توان از آن دسته ثروتمندان ایرانی به شمار آورد که نخستین سودهای میلیونی خود را در رونق تجاری جنگ جهانی دوم، و ثروتهای بعدی خود را در دوران ترقی قیمت نفت در دهه‌های 1340 و 1350 ش، به دست آورده بودند (آبراهامیان، 531).
اما مهم‌ترین فعالیت شرکت القانیان، واردکردن صنعت پلاستیک‌سازی به ایران برای نخستین‌بار بود. ژان القانیان که در آمریکا به‌ سر می‌برد، برادران خود را از اهمیت صنعت نوپای پلاستیک در آیندۀ اقتصادی جهان آگاه کرد و به‌سرعت نخستین ماشین قالب‌ریزی پلاستیک القانیان در محلی واقع در خیابان لاله‌زار نو آغاز به‌کار کرد. این دستگاه در ابتدا محصولات ساده‌ای مانند شانه و دکمه تولید می‌کرد؛ در کمتر از دو سال، تعداد ماشین‌آلات این کارخانه به 20 دستگاه رسید و به محلی جدید، واقع در جادۀ کرج منتقل شد. حدود 10 سال بعد، این کارخانه با 270 دستگاه، روزانه 50 تا 60 تن پی‌‌وی‌‌سی و انواع دیگر مواد خام را به مصرف می‌رساند و محصولات پلاستیکی و ملامینی مانند بشقاب، کاسه، پارچ آب، کفش، صندل، و اسباب‌بازی تولید می‌کرد. سپس این شرکت با عنوان «پلاسکوکار» با یکی از رقبای خود، لئون سرحدیان، به همکاری پرداخت، و شبکۀ توزیع گسترده‌‌ای را متشکل از یک مرکز کلی‌فروشی در بازار و فروشگا‌ههای زنجیره‌ای در تهران به راه انداخت (لوین، 172؛ ایرانیکا، npn.). گفته می‌شود که حبیب‌الله القانیان همواره شانه‌ای پلاستیکی در جیب خود ‌داشت، تا منشأ اصلی ثروت خود را همیشه به یاد داشته باشد (لوین، 171).
 از دیگر فعالیتهای حبیب‌الله القانیان، که سبب شهرت او شد، احداث چند ساختمان بلند در تهران بود. مشهورترین این ساختمانها، ساختمان پلاسکو بود که در 1341 ش، توسط مهندسان اسرائیلی در خیابان استانبول (جمهوری کنونی) در محدودۀ چهـارراه استـانبول ــ تقاطع خیابـان فـردوسی ــ سـاخته شـد. برخی از صـاحب‌نظـران، ایـن ساختمان را از نخستین نمادهای ظهور اقتصاد مدرن و شکل‌گیری رقیبی تازه برای مرکز سنتی اقتصاد تهران ــ یعنـی بـازار بـزرگ ــ دانسته‌انـد. همچنین ساختمـان آلومینیم، که در خیابان جمهوری میان دو خیابان حافظ و ولیعصر ساخته شد، همواره از شهرت بالایی برخوردار بوده است ( ایرانیکا، npn.‍‌؛ میلانی، II/ 618؛ «حبیب‌الله القانیان»، بش‍‌ ).
حبیب‌الله القانیان به همراه برادران خود در حوزه‌های اقتصادی و صنعتی دیگری نیز فعال بودند. او پس از تأسیس شرکت پلاستیک‌سازی «پلاسکوکار» در تهران در 1337 ش، که انواع محصولات پلاستیکی را تولید می‌کرد، به‌تدریج شرکتها و کارخانه‌های دیگری را راه‌اندازی، و یا اقدام به خریداری سهام آنان کرد. از جملۀ آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: کارخانۀ تولیدی لوازم خانگی جنرال‌استیل، که یخچال و اجاق گاز تولید می‌کرد؛ صنایع پروفیل آلومینیم؛ کارخانه‌های پلاستیک شمال و لولۀ شمال که لولۀ پی‌‌وی‌‌سی تولید می‌کرد؛ صندلی‌سازی و تولید تخت سفری؛ شرکت صنعتی روغن نباتی گل؛ شرکت صنایع پارس و آمریکا؛ و شرکت پوست، پشم و پنبه. تخمین زده می‌شود که بیش از 6هزار کارگر و کارمند در تمام کارخانه‌ها و فروشگاههای آنان مشغول به کار بوده‌اند (همان، بش‍ ؛ نیز ایرانیکا، میلانی، همانجاها؛ برآوریان، 1/ 215-216). همچنین وی عضو هیئت مؤسس بانک توسعۀ صنعتی و معدنی ایران بود، و چون مبلغ قابل ملاحظه‌ای سهام بانک را پذیره‌نویسی کرده بود، برای دو یا 3 دوره به عضویت هیئت‌مدیرۀ این بانک درآمد (همو، 1/ 202). 
القانیان نخستین کلیمی‌ای بود که در 1345 ش، به عضویت اتاق بازرگانی و اتاق صنعت ایران درآمد (لوین، 172؛ میلانی، همانجا). وی به‌عنوان یکی از شخصیتهای شاخص بازرگانی به همراه تنی چند از اعضای اتاق بازرگانی، به کشور چین دعوت شد تا زمینۀ گسترش روابط بازرگانی میان دو کشور را فراهم سازد («حبیب‌الله القانیان»، بش‍‌ ). 
القانیان در میان جامعۀ کلیمیان ایران بسیار پرنفوذ بود و در 1341 ش، با پیروزی در انتخابات انجمن کلیمیان، به ریاست این انجمن رسید و جایگزین مراد اریه شد. وی 18 سال عهده‌دار این مقام بود. از ‌جملۀ فعالیتهای او برای جامعۀ کلیمیان ایران، می‌توان به این موارد اشاره کرد: ایجاد صندوق ملی انجمن کلیمیان؛ تأسیس کمیتۀ فرهنگی جهت بررسی وضعیت مدرسه‌ها و دانشجویان، و اعطای بورسیۀ دانشجویی به کلیمیان؛ ایجاد کمیتۀ شورای داوری و حل اختلاف، جهت حل و فصل مشکلات خانوادگی، مالی و تجاری زیر نظر مسعود هاروتیان؛ احداث ساختمان انجمن کلیمیان در خیابان شیخ هادی تهران؛ و بنای سالن غذاخوری وسیعی برای مدرسۀ آلیانس. همچنین در دوران ریاست وی بر انجمن کلیمیان، قانون تعدیل سهم‌الارث بانوان و دختران یهودی از ماترک شوهر و پدر خود با کمک نمایندۀ کلیمیان در مجلس شورا ــ یـوسف کهن ــ بـه تصویب رسید (همـان، بش‍ ؛ ایرانیکا، npn.). 
از دیگر فعالیتهای اجتماعی القانیان می‌توان به کمکهای مالی وی به دو بیمارستان دکتر سپیر و باهر اشاره کرد. در دهۀ 1350 ش، بیمارستان کورش کبیر که مرکز درمانی کوچکی بود، دچار مشکلاتی شد و در شرف تعطیلی بود که با کمک مالی وی، این مرکز به بیمارستان مجهز دکتر سپیر در خیابان سیروس (مصطفى خمینی کنونی) بدل شد. همچنین وی نخستین خانۀ خود در 1341 ش، در خیابان رازی در محلۀ شیخ هادی تهران را به قدسی باهر اهدا کرد و او نیز در آن محل، بیمارستان و زایشگاه باهر را بنا کرد (همان، بش‍‌ ).
حبیب‌الله القانیان یکی از حامیان کشور اسرائیل به شمار می‌رفت. او نخستین‌بار پیش از جنگ جهانی دوم از سرزمین فلسطین دیدار کرد، اما پس از تشکیل کشور اسرائیل بارها به آنجا سفر کرد و به سرمایه‌گذاریهایی در این کشور دست زد؛ از‌جمله به ساخت ساختمان 23طبقۀ شیمشون، در بازار الماس در رمت‌گن در بیرون از تل‌آویو اقدام کرد. القانیان در مقام ریاست انجمن کلیمیان ایران، خانۀ احمد قوام‌السلطنه را خریداری کرد و در اختیار نمایندگی اسرائیل در ایران قرار داد. وی همچنین به یهودیان ایرانی که قصد مهاجرت به اسرائیل داشتند، کمک می‌کرد (لوین، 172-173؛ میلانی، II/ 618-619).
القانیان همواره تلاش می‌کرد خود را از مسائل سیاسی دور نگه دارد. با‌این‌حال او نتوانست اعتراض خود را نسبت به سیاست کنترل اجباری قیمت و تثبیت قیمتها در دهۀ 1350 ش، نشان ندهد. این امر به دستگیری و تبعید او به سنندج در 5 مرداد 1354 انجامید. پس از پایان دورۀ تبعید و به محض بازگشت به تهران، به اتهام گران‌فروشی بار دیگر دستگیر و مدت کوتاهی زندانی شد ( ایرانیکا، npn.؛ لوین، 166؛ میلانی، II/ 617-618).
القانیان با بالاگرفتن اعتراضات مردمی علیه رژیم پهلوی، در سال 1357 ش، مانند بسیاری از سیاستمداران و ثروتمندان، خانوادۀ خود را به آمریکا فرستاد و خود نیز پاییز همان سال را در آمریکا به سر ‌برد. اما به‌رغمِ توصیۀ دوستان تصمیم گرفت به ایران بازگردد؛ ازآنجا‌که وی گناهی را متوجه خود نمی‌دید و از خشم انقلابیون هراسی نداشت، برای نجاتِ بخشی از داراییهای خود به ایران بازگشت. با‌این‌حال، مدت کوتاهی پس از پیروزی انقلاب دستگیر، و در زندان قصر زندانی، و در 18 اردیبهشت 1358 در دادگاه حاضر شد. پاره‌ای اتهامات او بدین قرار بود: دوستی با دشمنان خدا و دشمنی با دوست خدا؛ جاسوسی به نفع دولت صهیونیست اسرائیل؛ جمع‌آوری کمک و اعانه به نفع ارتش اسرائیل به‌منظور بمباران مردم بی‌پناه فلسطین؛ محارب و غاصب ضد اسلام و حق؛ فساد در زمین به‌صورت از‌بین‌بردن منابع اقتصادی و نابودکردن جامعه؛ محاربه با خدا، رسول خدا و تمام مردم ایران؛ سد راه تکامل ارزشهای اسلامی و انسانی؛ و معاونت در کشتار بی‌رحمانۀ مردم مبارز فلسطین. القانیان هیچ‌کدام از این اتهامات را نپذیرفت. بااین‌حال، دادگاه او را به اعدام و مصادرۀ تمام اموال محکوم کرد و در بامداد 19 اردیبهشت 1358 ش/ 9 مۀ 1979 م، تیرباران شد. به‌رغمِ وصیت وی مبنی بر دفن جسدش در مقبرۀ خانوادگی در دماوند، جسد او در نیمه‌های شب در قبرستان کلیمیان تهران موسوم به بهشتیا به خاک سپرده شد (همو، II/ 620؛ «حبیب القانیان اعدام شد»، بش‍‌ ؛ ایرانیکا، npn.). 
اعدام او بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های جهان داشت. همچنین نمایندگان کنگرۀ آمریکا با صدور قطعنامه‌ای، اعدام وی را محکوم کردند (همان، npn.؛ میلانی، II/ 621). روزنامۀ کیهان (19/ 2/ 1358 ش) پس از اعدام او، شماری از شرکتهای او را بدین شرح فهرست کرد: شرکت پارس و آمریکا، پلاسکو، ادمیرال، پلاستیک شمال، لولۀ شمال، آلومینیم شمال، لولۀ مس اصفهان، و پلاستیک قزوین. به‌گزارش این روزنامه، او 15 ویلا، ساختمان و خانه در سراسر کشور داشت. همچنین میلیونهـا مـ2 از زمینهـای فرحزاد را خریداری کرده بود. همچنین سهامهایی در بانکهای مختلف داشت. کیهان در پایان این مقاله به عکسهایی اشاره کرده که از خانۀ او پیدا شده و او را سوار بر تانک و در صحرای سینا نشان می‌دهد که در حال جنگ به همراه ارتش اسرائیل است (همانجا).

مآخذ

آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمۀ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران، 1386 ش؛ برآوریان، شکرالله، «نقش یهودیان در بانکداری، بازرگانی و صنعت»، یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، به کوشش هما سرشار، کالیفرنیا، 1996 م، ج 1؛ «حبیب القـانیـان اعدام شد»، تـاریخ ایرانـی (مل‍ ‌)؛ «حبیب‌‌الله القانیان»، 7 دوریم (مل‍‌ )؛ «ﻓﻌﺎلیتهای تجاری و اقتصادی یهودیـان در ایران»، فـارس نیوز (مل‍‌ )؛ کیهـان، تهران، 1358 ش؛ لوین، آریه، «حبیب‌الله القانیان و جامعۀ یهود ایرانی»، یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، به کوشش هما سرشار، کالیفرنیا، 1999 م، ج 3؛ نیز:

7Dorim, www. 7dorim.com/ Tasvir/ Elghanayan. asp; Farsnews, www. farsnews. com (acc. 26/ 10/ 1387); Iranica, www.Iranicaonline.org; Milani, A., Eminent Persians, New York, 2008; Tarikhirani, www.tarikhirani. ir/ fa/ events/ 3/ 165.
اکرم هادیان