اکبرآبادی، مرکز آموزشی ـ درمانی

اکبرآبادی، مرکـز آموزشی ـ درمانی \markaz-e āmūzešī-darmānī-ye akbar-ābādī\، نخستین زایشگاه و مرکز درمانی مادران تهران که در شمار مراکز خیریۀ دولتی قرار داشت.
پیشینۀ مرکز آموزشی ـ درمانی شهید اکبرآبادی بـه «بنگاه حمایت مادران و نوزادان» باز‌می‌گردد، که در 25 آذر 1319 به‌عنوان مؤسسه‌ای خیریه تأسیس شد. این مؤسسه پس از جمعیت شیر‌و‌خورشید سرخ، دومین نهاد خدماتی دولتی در دورۀ پهلوی است، که ارائه‌دهندۀ خدمات بهداشتی، درمانی، آموزشی و اجتماعی بود. بنگاه، به خواست رضا شاه تأسیس شد و ریاست آن به هنگام تأسیس با فوزیه پهلوی بود (دانشور، 26).
نخستین مرکز پزشکی بنگاه، در فروردین 1320 در خیابان منیریۀ تهران، به‌صورت زایشگاهی با 30 تخت بیمارستانی افتتاح شد و در نخستین سال فعالیت، 682 مادر در آن وضع حمل کردند (نشریه ... ، 3). محل زایشگاه در اوایل سال 1322 ش، با افزایش شمار تختهای آن به 50 دست، به خیابان پاستور انتقال یافت و بخش شیرخوارگاه با 20 تختِ کودک، به آن افزوده شد (همانجا؛ آیندگان، 8- 9؛ دانشگاه ... ، بش‍‌ ). بودجۀ درمانی بنگاه از طریق اعانۀ شهرداری تهران، مالیات بر بنزین، درآمد بخشی از سینماها و فروش بلیت بخت‌آزمایی تأمین می‌شد ( ایرانشهر، 2/ 1446).
ریاست بنگاه از 1338 ش، با فرح پهلوی بود. در همین سال، ساختمانی نوبنیاد برای زایشگاه در خیابان مولوی بنا گردید که دارای مجهزترین امکانات پزشکی برای زایشگاه بود. رضا پهلوی در 9 آبان 1339 در این زایشگاه متولد شد («فراغت ... »، 2-3)؛ به این مناسبت، زایشگاه را به نام فرح پهلوی نام‌گذاری کردند ( ایرانشهر، 2/ 1447؛ نشریه، همانجا).
این مرکز درمانی، یک دهه پس از آغاز فعالیت آن مجهز به 400 تخت بیمارستانی بود که 200 تخت ویژۀ مادران بود و 200 تخت برای نگهداری نوزادان اختصاص داشت. با توجه به مراجعات روزافزون مادران به زایشگاه، این مرکز به پیشنهاد دکتر جهانشاه صالح، با افزودن بخش فوریتهای پزشکی با عنوان «بخش زایمانهای طبیعی»، توانست شمار بیشتری از مادران را تحت پوشش درمانی قرار دهد. مادرانی که برای وضع حمل به این بخش مراجعه می‌کردند، به طور معمول پس از تولد کودکان، در بیمارستان بستری نمی‌شدند و در صورت زایمان طبیعی، حداکثر 5 ساعت پس از زایمان مرخص می‌شدند (همان، 4). زایشگاه دارای دو بخش مربوط به پرستاری از نوزادان سالم، و نوزادان نارس بود، و خدمات درمانی در آن رایگان بود ( آیندگان، همانجا). در 1346 ش، در مجموع 189‘ 47 تن به زایشگاه فرح مراجعه کردند و 475‘38 موردْ زایمان در این زایشگاه صورت گرفت.
در سالهای دهۀ 1340 ش، این مرکز بیمارستانی، تنها مرکز تخصصی زنان و زایمان در ایران به شمار می‌رفت که زایمانهای غیرطبیعی و جراحیهای مربوط به بارداری در آن به‌رایگان صورت می‌گرفت. بیمارستان به‌صورت شبانه‌روزی فعالیت داشت و اتاق عمل آن همواره آمادۀ پذیرش بیماران نیازمند جراحی بود. به‌طور متوسط در هر روز 4 جراحی بزرگ و 12 عمل جراحی کوچک در اتاقهای عمل بیمارستان انجام می‌گرفت. در 1346 ش، در مجموع 18٪ مادرانی که به زایشگاه مراجعه کردند، تحت عملهای جراحی قرار گرفتند. آمار مرگ‌و‌میر نوزادان 6/ 2٪، و تلفات مادران 5/ 0 در هزار بود ( اطلاعات، 10). زایشگاه دارای بخش نگهداری نوزادان نارس بود که تحت‌نظر پزشکان متخصص اداره می‌شد. همچنین برای مادرانی که وضع حمل می‌کردند، این امکان وجود داشت که با استفاده از آمبولانسهای زایشگاه به خانه‌های خود بازگردند. انتقال مادران با آمبولانس باعث می‌شد که تختهای بیمارستانی سریع‌تر تخلیه شده، و برای مراجعان جدید آماده باشند (نشریه، 5).
زایشگاه فرح به‌نسبت شمار زایمانها و کمیِ تلفات مادران و کودکان، در رتبۀ دومین زایشگاه جهان قرار گرفته بود و بعد از زایشگاه شهر سنگاپور، بالاترین شمار موالید را داشت، به‌طوری‌که از زمان تأسیس آن تا 1346 ش، 561‘269 نوزاد در آن به دنیا آمده بودند ( اطلاعات، همانجا). در سال 1350 ش، در مجموع 000‘50 مادر به این زایشگاه مراجعه کردند (نشریه، همانجا).
بیمارستانْ امکان خدمات‌دهی سیار ویژۀ مامایی و زایمان نیز داشت و برای آن دسته از مادران ساکن غرب تهران که به دلایلی، در خانه زایمان داشتند، خدمات مامایی به‌صورت شبانه‌روزی ارائه می‌داد. از طریق این خدمات سیار، امکان اینکه مادران نیازمند انتقال به بیمارستان، با آمبولانس به مرکز زایشگاه منتقل گردند، وجود داشت (همانجا). دو درمانگاه نیز زیر نظر زایشگاه به ارائۀ خدمات درمانی به مادران می‌پرداختند و محل رجوع بیماران مربوط به بیماریهای داخلی، کودکان، دندان‌پزشکی، چشم و گوش و بینی بودند. روزانه 550 تن به این درمانگاهها مراجعه می‌کردند و همگی داروی رایگان دریافت می‌داشتند.
زایشگاه بنگاه، افزون‌بر امکانات زایشگاهی دارای بخشهای آزمایشگاه و رادیولوژی نیز بود. حدود 000‘ 27 تن در طول یک‌سال به آزمایشگاه بنگاه مراجعه کرده بودند. تهیۀ دارو برای بیماران مراجعه‌کننده به بنگاه بر عهدۀ جمعیت شیر‌و‌خورشید سرخ قرار داشت. برای نوزادانی که در طی زایمان یا پیش از آن می‌مردند، این امکان وجود داشت تا کالبدشکافی شوند و از طریق آن، عوامل مرگ‌و‌میر نوزادان مورد بررسی قرار گیرد ( اطلاعات، همانجا).
بنگاه دو آموزشگاه بهیاری و مامایی نیز داشت. آموزشگاه بهیاری در 1336 ش، آغاز به‌کار کرد. دانش‌آموزان در این آموزشگاه به‌صورت شبانه‌روزی آموزش می‌دیدند و متعهد بودند که پس از پایان دورۀ آموزشی، به مدت 4 سال، در مراکز وابسته به بنگاه خدمت کنند. شماری از فارغ‌التحصیلان مامایی در دیگر مراکز درمانی همچون وزارت بهداری، نیروی هوایی، ژاندارمری کل کشور، شرکت نفت و دیگر نهادها و سازمانها مشغول به‌کار بودند.
آموزشگاه مامایی که در 1344 ش تأسیس شد، برای تأمین کادر مامایی در شعبه‌های وابستۀ بنگاه در دیگر شهرها تأسیس شده بود. کسانی در این آموزشگاه پذیرفته می‌شدند که پیش‌تر دورۀ بهیاری را گذرانده، و به مدت دو سال به‌عنوان بهیار فعالیت کرده بودند. دورۀ آموزشگاه مامایی یک سال بود. زایشگاه با دانشکدۀ پزشکی تهران نیز همکاری داشت. دانشجویان این آموزشگاهها دوره‌های عملی را در زایشگاه اصلی بنگاه می‌گذراندند (نشریه، 6؛ «تحولات ... »، 67). بخشی از برنامه‌های تنظیم خانواده در دورۀ پهلوی در این مرکز درمانی صورت می‌گرفت.
در سالهای نخستین دهۀ 1350 ش، مراجعه به زایشگاه فرح به‌حدی بـود که به‌ناچار در راهروها نیز تخت بیمار قرار دادند (نشریه، 3). نیاز به مرکز درمانی جدید در تهران، بنگاه حمایت از مادران را بر آن داشت تا مقدمات تأسیس بیمارستانی جدید در خیابان نظام‌آباد در زمینی به مساحت 000‘40 مـ2 را فراهم کند. بنا بر آن بود که زایشگاه جدید به 400 تخت مادر و 600 تخت نوزاد مجهز باشد و 200 تخت نوزاد برای نوزادان نارس اختصاص یابد و مراکز آموزشی بهیاری و مامایی نیز در آن فعالیت داشته باشند ( آیندگان، 8- 9). این بیمارستان که عملیات عمرانی آن از دورۀ پهلوی آغاز شده بود، پس از بهره‌برداری، کاربری درمانی دیگری یافت.
زایشگاه فرح پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نخست به نام یکی از مبارزان سیاسی دورۀ پهلوی «محبوبه متحدین» تغییر نام داد؛ سپس در 11/ 1/ 1360، بنا به تصویب سازمان منطقه‌ای بهداری استان تهران، نام آن به زایشگاه «شهید اکبرآبادی» تغییر یافت. شهید محمدعلی تکۀ اکبرآبادی از کارکنان تأسیسات این مرکز بود که در 15/ 11/ 1359 در ارتفاعات کنجانچم بر اثر انفجار مین به شهادت رسیده بود (دانشگاه، بش‍‌ ). این مرکز هم‌اکنون دارای پیشرفته‌ترین خدمات آزمایشگاهی، سونوگرافی، درمانگاه فعال ژنتیک و نازایی، زایمان فیزیولوژیک و زایمان در آب است. پزشکان و کارکنان متخصص این مرکز با همدلی و همیاری توانستند استانداردهای لازم برای کسب مقام دوستداری مادر را به دست آورند، و این مرکز را به‌عنوان نخستین و تنها مرکز دوستدار مادر و دوستدار نوزاد در تهران به همگان معرفی نمایند.

مآخذ

آیندگان، تهران، 1347 ش، شم‍ 217؛ اطلاعات، تهران، 1347، شم‍ 677‘12؛ ایرانشهـر، نشریـۀ شمـارۀ 22 کمیسیون ملـی یونسکو در ایران، تهران، 1343 ش؛ «بنگاه حمایت مادران و نوزادان»، بازار خـاورمیـانه، تهران، 1352 ش، شم‍ 190؛ «تحولات بنگاه حمایت مادران و نوزادان»، همان، 1351 ش، شم‍ 176؛ دانشگاه علوم پزشکی ایران (مل‍‌ )؛ دانشور، محمدعلی، «بنگاه حمایت مادران و نوزادان و زنان باردار و بینوایان»، ایران امروز، تهران، 1320 ش، س 3، شم‍ 3؛ «فراغت ملکه و پایان انتظار ... »، اطلاعات بانوان، تهران، 1339 ش، دورۀ 2، شم‍ 46؛ نشریۀ بنگاه حمایت مـادران و نوزادان، تهران، 1352 ش، شم‍ 15؛ نیز:

Crta, www. crta.iums.ac.ir / printme. php? Item= 48. 30899.50769. fa.
مسعود تاره