اقیانوس، هفته نامه

اقیانوس، هفته‌نامه \hafte-nāme-ye oq(i)yānūs\، تنها نشریۀ مخالف نهضت مشروطه در تهران در دورۀ استبداد صغیر. 
این هفته‌نامه به صاحب‌امتیازی فرج‌الله حسینی کاشانی، مدیر سابق روزنامۀ ثریا در مصر و تهران، و سردبیری میرزا عبدالرحیم قراچه‌داغی اهری در تهران به چاپ می‌رسید و دفتر آن در میدان مشق واقع بود. تمامی مطالب این نشریه به دست سردبیر آن، که به «حکیم الٰهی» شهرت داشت، نوشته می‌شد (براون، 2/ 224). به نظر می‌رسد میرزا عبدالرحیم، تحصیلات دینی داشته و برای خود، رسالت روشنگری قائل بوده است ( اقیانوس، شم‍ 1، ص 4-5). پیش از مشروطه، مقاله‌های او در نشریۀ تربیت به چاپ می‌رسید؛ دیدگاههای او را می‌توان در برخی از مقاله‌های وی به‌خصوص در مقالۀ «قانون» و «مجلس شورای آسمانی» که در همین مجله به چاپ رسیده است، ملاحظه کرد (نک‍ : شم‍ 418 و 428). او همچنین از پایه‌گذاران انجمن امر‌به‌معروف در تهران بود و در سفر به آمریکا، در مرکز نشر اسلام اقامت داشت (کسروی، 265؛ اقیانوس، شم‍ 12، ص 6).
اقیانوس تنها نشریه‌ای بود که در پایتخت، آشکارا از استبداد محمدعلی شاه و درباریان حمایت، و مطالب خود را در مدح وی طبع می‌کرد؛ به‌همین‌سبب، یک نشریۀ درباری شناخته می‌شد (نک‍ : همان، 3، نیز جم‍ ؛ نوایی، 83؛ پروین، 2/ 531). نخستین شمارۀ اقیانوس در 17 ربیع‌الآخر 1326، هم‌زمان با سالروز تولد محمدعلی شاه منتشر شد (نک‍ : اقیانوس، شم‍ 1، ص 5). سرلوحۀ آن، آیاتی از قرآن، و تصویری از یک کشتی در دریای متلاطم بود که شماری غریق در اطراف آن به چشم می‌خورد. میرزا عبدالرحیم نشریۀ خود را کشتی نجات در اوضاع به‌هم‌ریختۀ کشور می‌خواند (همان، 4). نام نشریه به‌احتمال قوی، تحت تأثیر سفر او به آمریکا از راه اقیانوس بوده است (همان، شم‍ 12، ص 6؛ تربیت، شم‍ 196، ص 2). 
اقیانوس که مشی خود را علمی، اخلاقی، ادبی و سیاسی معرفی می‌کرد، به رنگ سیاه و سفید، در ابعاد 35×21 سانتی‌متر، و در 8 صفحه به چاپ می‌رسید. قیمت هر نسخه 4 شاهی، و نرخ اشتراک سالانۀ آن در تهران 20 قران، و در دیگر شهرهای کشور 25 قران بود. این هفته‌نامه، روزهای دوشنبه نشر، و روزهای سه‌شنبه توزیع می‌گردید. اقیانوس تا شمارۀ 6 به‌صورت منظم به چاپ می‌رسید، اما شمارۀ 7 آن با 4 ماه تعویق به چاپ رسیده (پروین، همانجا)، و ازآن‌پس، تنها نام عبدالرحیم در عنوان هفته‌نامه درج شده است. ازآنجایی‌که اقیانوس در مظان اتهام هواداری از شاه قرار داشت، محمدعلی شاه، صلاح را در توقف آن دید (محیط، 146). ازاین‌رو، چاپ نشریه پس از انتشار چهاردهمین شماره متوقف شد. با پیروزی مشروطه‌خواهان، میرزا عبدالرحیم به‌سبب چاپ مطالب ضدمشروطه، محکوم به اعدام شد، اما عملاً حکم یک سال زندان برای او به اجرا درآمد (کهن، 2/ 514؛ پروین، همانجا).

مآخذ

اقیـانوس، تهـران، 1326 ش، شم‍ 1 و 12؛ بـراون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1337 ش؛ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، 1379 ش؛ تربیت، تهران، 1318 ش، شم‍ 196، 1324 ش، شم‍ 418 و 428؛ کسـروی، احمـد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1349 ش؛ کُهِن، گویل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1362 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1375 ش؛ نوایی، عبدالحسین، دولتهای ایران از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، تهران، 1355 ش. 

هما عطاری