اقدسیه، مدرسه

اقدسیه، مدرسه \madrese-ye aqdasiy(yy)e\، از مدرسه‌های ملی تهران در محلۀ پامنار (تأسیس: ذیحجۀ 1316/ آوریل 1899).
مدرسۀ اقدسیه را میرزا محمدابراهیم سعیدالعلمای لاریجانی، با نام «مدرسۀ قدسیه» تأسیس کرد؛ او از جملۀ معارف‌خواهان تهران به شمار می‌آمد. پیش از افتتاح مدرسۀ قدسیه، یحیى دولت‌آبادی از سعیدالعلما دعوت کرد تا به عضویت انجمن معارف درآید، اما احتشام‌السلطنه او را به انجمن راه نداد و پس از آن سعیدالعلما، به همراهی جمعی از معارف‌خواهانِ محلۀ پامنار، مدرسۀ ملی قدسیه را بنیاد نهاد (دولت‌آبادی، 1/ 223، 256). 
 مدرسۀ قدسیه تحت نظارت میرزا زین‌العابدین خانِ مؤتمن‌الاطبا، طبیب‌حضور همایون، و میرزا سید حسین خان نظام‌الحکما قرار داشت. مؤتمن‌الاطبا از اعضای انجمن معارف بود. یحیى دولت‌آبادی، عضو دیگر انجمن معارف، با مؤتمن‌الاطبا، روابط سردی داشت. دولت‌آبادی، او و چند تن از اعضای انجمن معارف همچون مفتاح‌الملک و ممتحن‌الدوله را به کارشکنی در امر معارف متهم کرده بود (نک‍ : 1/ 216، 235). 
مدرسۀ اقدسیه، دست‌کم یک سال پس از افتتاح نخستین مدرسه‌های ملی در تهران گشایش یافت ( اطلاع، 1317 ق، شم‍ 481، ص3؛ قس: سالنامه ... ، 33، که تـاریخ تأسیس را 1276 ش آورده است؛ نیز شمسی، 6، که مدعی است مدرسۀ اقدسیه 6 ماه پس از افتتاح مدرسۀ رشدیه در تهران با اجازۀ ایمن‌الدوله صدراعظم، تأسیس شد). 
گویا در اوایل مشروطه، نام مدرسه از قدسیه به اقدسیه تغییر کرده است (قس: نفیسی، 665-666، که دو مدرسه به نامهای اقدسیه و قدسیه را در یک فهرست آورده است). مدرسۀ اقدسیه به‌صورت ملی فعالیت داشت، و پس از آنکه انجمن معارف تصمیم گرفت مدرسه‌های تهران زیر نظر دولت فعالیت کنند، مدرسۀ قدسیه تحت نظارت انجمن معارف درنیامد، و همچنان به‌صورت ملی به فعالیت خود ادامه داد (دولت‌آبادی، 1/ 312). 
مکان مدرسه در محلۀ پامنار تهران، و در نزدیکی خانۀ مسکونی مؤتمن‌الاطبا قرار داشت. 3 نشانی برای مدرسه ذکر شده است که گویا مکانهای مختلف مدرسه در طول بیش از 50 سال فعالیت بوده است. در ذیحجۀ 1316 روزنامۀ خلاصة الحوادث در شمارۀ 129 خود خبری از افتتاح مدرسۀ قدسیه واقع در کوچۀ امین‌الدوله (بالاتر از پامنار، کوچۀ خلیلی‌منفرد کنونی) به چاپ رسانده است. 
این نشانی تا 1304 ش/ 1925 م، محل ثابت مدرسۀ اقدسیه بوده است. اینکه در 1304 ش، محل مدرسه را در کوچۀ آقا موسى ذکر کرده‌اند (یغمایی، 254)، تفاوت چندانی با نشانی اولیه ندارد. کوچۀ آقا موسى، بخشی از کوچۀ امین‌الدوله بوده است، و امروزه با همان نام در کوچۀ خلیلی‌منفرد قرار دارد. در نقشۀ مدارس تهران، چاپ 1304 ش، نیز محل مدرسۀ اقدسیه در کوچۀ آقا موسى، جانمایی شده است. 
سعید نفیسی که در 1297 ش/ 1918 م، در دبیرستان اقدسیه زبان فرانسه تدریس می‌کرد، محل مدرسه را با اندکی اختلاف، نشانی داده است. بنابه نوشتۀ نفیسی، مدرسۀ اقدسیه در پامنار، کوچه بهاءالدوله جا داشت (ص 76-77). مدرسه در خانۀ وسیع کهنه‌سازی، متعلق به دبیرالملک بدر، به‌صورت اجاره‌ای واقع بود. نفیسی می‌افزاید: سالها بود که مدرسۀ اقدسیه در آن مکان فعالیت می‌کرد. بنابه گزارش نفیسی، ساختمان مدرسه، خانه‌ای اعیانی بود که دو حیاط اندرونی و بیرونی داشت. ساختمان مجللی با سبک معماری قاجاری در وسط حیاط اندرونی قرار داشت، که 3 کلاس متوسطه در آن دایر بود. کلاسهای ابتدایی و دفتر مدیر مدرسه را در اتاقهای کوچک‌تری قرار داده بودند، که در 3 ضلع حیاط بیرونی و حیاط درونی جا داشتند. در هر کلاس متوسطه 25 تا 30 دانش‌آموز به تحصیل اشتغال داشتند (همانجا). 
در حدود سال 1304 ش، مسئولان مدرسۀ اقدسیه، در آگهی‌ای اعلام کردند محل مدرسه از کوچۀ آقا موسى، به کوچۀ حاجی فخرالملک، بین سرچشمه و سرتخت منتقل خواهد شد (یغمایی، همانجا). همچنین در نخستین سالهای تأسیس مدرسه، نشانی تقریبی محلۀ سرچشمه را به‌عنوان مکان مدرسه گفته‌اند که گویا همان مکان اولیۀ مدرسه در پامنار باشد (نک‍ : تربیت، 1323 ق، شم‍ 386، ص 2005؛ اطلاع، 1321 ق، شم‍ 16، ص 7).
ناظم مدرسه، میرزا رضا خان، از دانش‌آموختگان دارالفنون بود. میرزا علی‌اکبر خان رضی را هم به‌عنوان ناظم مدرسه یاد کرده‌اند («مدرسه ... »، 791). معلم ریاضی مدرسه، معتمد سلطان سید حسن خان، فرزند علی‌اصغر آجودان مدرسۀ نظامی، و آجودان مدرسۀ اقدسیه، معتمد سلطان مفخم میرزا داوود خان، پسر مستوفی‌حضور بود. معلم عربی (مدرسۀ اقدسیه نیز) شیخ روح‌الله نام داشت ( تربیت، 1318 ق، شم‍ 192، ص 403).
مدرسۀ اقدسیه حدود 150 دانش‌آموز داشت که در دو ردۀ ابتدایی و علمی به تحصیل مشغول بودند ( اطلاع، همـانجـا، نیز 1317 ق، شم‍ 481، ص 3؛ قس: «مدرسه»، همانجا، که مدعی شده است مدرسه در آغاز کار خود 600 دانش‌آموز داشت). مسئولان مدرسه برای آموزش دانش‌آموزان سطح ابتدایی، تصمیم به استفاده از روش آموزشی مدرسۀ رشدیه گرفتند. ازاین‌رو با ارسال نامه‌ای به مدیر مدرسۀ رشدیه، درخواست چند جلد کتاب الفبای مخصوص با روش تدریس آن را کردند ( تربیت، 1317 ق، شم‍ 153، ص 611-612). کتـاب آموزشی رشـدیه بدایـة التعلیم نـام داشت (نک‍ : زندگی‌نامه ... ، 227- 228). میرزا حبیب‌الله خان، فرزند شهاب‌الممالک که دانش‌آموختۀ بیروت بود، تدریس زبان فرانسه را در مدرسه بر عهده داشـت ( تـربیـت، 1323 ق، شم‍ 386، ص 2005-2006). سرتیپ عبدالرزاق بغایری، میان سالهای 1320-1330 ق، در مدرسۀ اقدسیه، جغرافی و هندسه تدریس می‌کرد. عکسی از سرتیپ بغایری و دانش‌آموزان مدرسۀ اقدسیه بـاقی مـانده است (نک‍ : شمسـی، 6-7). چنـد گـزارش از بـرگزاری امتحانـات دانش‌آمـوزان مدرسه در‌ 1318 ق، در دست است ( اطلاع، 1318 ق، شم‍ 518، ص 4، نیز شم‍ 526، ص 4).
مدرسۀ اقدسیه در نخستین سالهای فعالیتش کمک‌هزینۀ دولتی دریافت نمی‌کرد. کسر بودجۀ مدرسه را مؤتمن‌الاطبا، پرداخت می‌کرد و گاهی نیز از سوی خیرخواهان برای تهیۀ لوازم آموزشی دانش‌آموزان مدرسه کمکهایی صورت می‌گرفت ( تربیت، 1318 ق، شم‍ 192، ص 772؛ معارف، شم‍ 22، ص 2). 
مدرسۀ اقدسیه پیش از حوادث به‌توپ‌بستن مجلس شورای ملی حدود 300 دانش‌آموز داشت، در 1327 ق، و پس از برکناری محمدعلی شاه و افتتاح دوبارۀ مجلس، مدرسه نیز به فعالیت خود ادامه داد. در همین ایام انجمنی با نام «هیئت علمیۀ دانش» در مدرسه تشکیل شد که به آموزش بزرگ‌سالان به‌صورت شبانه می‌پرداخت و حدود 400 شاگرد داشت. معلمان بخش شبانۀ مدرسۀ اقدسیه، در این زمان عبارت بودند از: میرزا عبدالله خان گرکانی نایب سفیر سابق پترزبورگ معلم حقوق، میرزا صادق گرکانی، میرزا تقی خان بینش معلم تاریخ، آقا میرزا باقر خان تبریزی و لقمان‌السلطان معلم فرانسه، میرزا محمد خان دکتر معلم جغرافیا، مهندس‌السلطان، میرزا هادی خان، عزیزالله خان و میرزا مهدی خان معلم ریاضی، علی‌نقی خان فارغ‌التحصیل همین مدرسه معلم دفترداری، و آقا سید عبدالله برقانی معلم عربی ( ایران نو، شم‍ 101، ص 3). 
در دورۀ اولِ مجلس شورای ملی که مقدمات افتتاح بانک ملی فراهم می‌شد، جمعی از شاگردان مدرسۀ اقدسیه، با حضور در جلسۀ مجلس شورای ملی، ضمن قرائت خطابه‌ای، مبلغ 100 تومان را که دانش‌آموزان گردآوری کرده بودند، برای افتتاح بانک ملی در اختیار نمایندگان مجلس قرار دادند. میهن‌دوستی دانش‌آموزان مدرسۀ اقدسیه، نمایندگان مجلس را به شوق آورد و هریک قدری به مبلغ سپردۀ دانش‌آموزان افزودند؛ سرانجام 900 تومان پول جمع‌شده در مجلس، به نام دانش‌آموزان مدرسۀ اقدسیه در بانک ملی سپرده‌گذاری شد (مذاکرات ... ، دورۀ اول، جلسۀ 8، ص 18). 
در سال 1302 ش/ 1923 م، در دوره‌ای که سلیمان میرزا محسن، وزارت فرهنگ را عهده‌دار بود، سعیدالعلما، پس از 24 سال مدیریت و سرپرستی مدرسه، از ریاست مدرسۀ اقدسیه کناره گرفت و خود را بازنشسته کرد. از‌آن‌پس، مدرسۀ اقدسیه به‌عنوان مدرسۀ ملی دارای دو سطح ابتدایی و متوسطه ــ که از دولـت کمک‌هزینه دریـافت می‌کرد ــ به کار خود ادامه داد. مدرسه از مکان سابق خود در پامنار به کوچۀ حاج فخرالملک، بین سرچشمه و سرتخت، منتقل شد و به‌صورت دبستان و دبیرستان به فعالیت پرداخت. در همین زمان، مدرسه با تکیه بر کمک مالی دولت، 40 تن از دانش‌آموزان را رایگان ثبت‌نام کرد (یغمایی، همانجا). شمار دانش‌آموزان مجانی مدرسه در 1303 ش، به 69 تن رسید («احصائیه ... »، 72). در 1313 ش/ 1934 م، مدرسۀ اقدسیه بابت بخش متوسطۀ خود کمک‌هزینۀ دولتی دریافت نمی‌کرد؛ اما از این سال به‌بعد، ماهیانه 500 ریال بابت بخش متوسطه اختصاص یافت (نک‍ : «نظام‌نامه ... »، بش‍‌ ). 
جمعی از مشاهیر همچون بیژن ترقی، شاعر و ترانه‌سرای ایرانی؛ حسین خطیبی نوری، نویسنده، محقق و شاعر؛ ابوالحسن صدیقی، نقاش و مجسمه‌ساز؛ غلامحسین صدیقی، سیاست‌مدار و استاد دانشگاه؛ نصرالله فلسفی، مورخ و نویسنده؛ و سپهبد حاجعلی رزم‌آرا در مدرسۀ اقدسیه تحصیل کرده‌اند. 

مآخذ

«احصائیۀ کل مدارس طهران»، تعلیم‌و‌تربیت، تهران، 1304 ش، دورۀ اول، شم‍ 8- 9؛ اطلاع، تهران، 1317-1321 ق؛ ایران نو، تهران، 1327 ق؛ تربیت، تهران، 1317-1323 ق؛ خلاصة الحوادث، تهران، 1316 ق، شم‍ 129؛ دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، 1361 ش؛ زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی میرزا حسن رشدیه، تهران، 1386 ش؛ سالنامه و آمار 1314-1315، تهران، 1315 ش؛ شمسی، حسن، «تاریخ نقشه‌برداری در ایران و جهان»، سپهر، تهـران، 1369 ش، س 19، شم‍ 1؛ «مدرسۀ اقدسیه و سرتیپ بغایری»، آینده، تهران، 1372 ش؛ مذاکرات مجلس شورای ملی، تهران، 1285 ش؛ معارف، تهران، 1317 ق؛ «نظام‌نامۀ کمک‌خرج مدارس ملی تهران»، آرسی‌مجلس (مل‍ )؛ نفیسی، سعید، خاطرات ادبی، سیاسی، و جوانی، به کوشش علیرضا اعتصام، تهران، 1381 ش؛ یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، 1375 ش؛ نیز:

Rc.Majlis, www.rc.majlis.ir. 
مسعود تاره