اقبال السلطنه، کوچه

اقبال‌السلطنه، کوچه \kūče-ye eqbāl-os-saltane\، کوچه‌ای واقع در جنوب محلۀ عودلاجان تهران عهد ناصری. 
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران، که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده است، کوچۀ اقبال‌السلطنه، کوچه‌ای نسبتاً طولانی در جهت شرقـی ـ غربـی نشـان داده اسـت کـه منتهاالیه شرقی آن به شمال گذار امامزاده یحیى، و انتهای غربی‌اش به گذار تکیۀ درب مدرسه در جنوب راسته‌بازار سرچشمه می‌رسد. نام این کوچه برگرفته از لقب آقا رضا عکاس‌باشی (ه‍ م؛ 1259-1307 ق/ 1843-1890 م) آجودان مخصوص ناصرالدین شاه و رئیس توپ‌خانه و وزیر قورخانۀ عهد ناصری بود. وی در 1302 ق، از ناصرالدین شاه لقب اقبال‌السلطنه دریافت. آقا رضا افزون‌بر ملکی که در این کوچه داشت، مالک باغ و عمارتی در شمیران نیز بود که برگرفته از عنوان آجودان‌باشیِ وی، «آجودانیه» (ه‍ م، «شمیرانات»، ج 1) نامیده می‌شد (معتمدی، 341؛ اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، 779-780، المآثر ... ، 1/ 48، 49، 121). 
درازای کوچۀ اقبال‌السلطنه سبب شده بود تا این کوچه در نقش یکی از محورهای شرقی ـ غربی محلۀ عودلاجان کاربرد داشته باشد و کوچه‌ها و بن‌بستهای نسبتاً پرشماری از شمال و جنوب آن منشعب شود که در «نقشۀ نجم‌الدوله» بعضی از آنها دارای نام و برخی دیگر بدون نام مشخص شده‌اند. در شمال کوچه از شرق به غرب، کوچه‌ای با نام «محمدتقی بیک» و یک کوچه و 3 بن‌بست بدون نام جانمایی شده، و پس از آن دو کوچه، هر دو با نام کوچۀ «سادات» به‌موازات یکدیگر جای گرفته‌اند ( اطلس ... ، بش‍‌ ). در این مقاله از این دو کوچه بـا توجه به موقعیت مکانی آنها با نام کوچۀ سادات شرقی و سادات غربی یاد شده است که کوچۀ اقبال‌السلطنه را به محلۀ سادات پیوند می‌دهند. در طول کوچۀ سادات شرقی، خانه‌ای موسوم به خانۀ آقا سید اسماعیل صراف قرار دارد که بخشی از کوچۀ اقبال‌السلطنه، دیوار ضلع جنوبی آن را تشکیل می‌دهد. در تقاطع کوچۀ سادات غربی با کوچۀ اقبال‌السلطنه و در همسایگی سرچنبک بزرگ نیز گورستانی جانمایی شده که یکی از دو گورستان محلۀ عودلاجان در آن زمان بوده است. در غرب گورستان، بن‌بست دیگری نیز هست که مدرسۀ سعدالملک در آن واقع شده است و سرانجام در انتهای غربی کوچۀ اقبال‌السلطنه، تکیۀ درب مدرسه قرار دارد. 
منتها‌الیه شرقی کوچۀ اقبال‌السلطنه به خیابانی می‌رسد که از جنوب به گذار امامزاده یحیى راه دارد. خانۀ صنیع‌الدوله در محل تلاقی این کوچه با گذر امامزاده یحیى جانمایی شده است و دو کوچۀ بن‌بست بدون نام و کوچه‌ای به نام کدخدا در ضلع جنوبی، و چند کوچه به نامهای محمدتقی بیک و سادات در ضلع شمالی نشان داده شده است. کوچۀ اقبال‌السلطنه در منتهاالیه غربی خود به سرچنبک بزرگ و گورستانی قدیمی ختم می‌شده است. 
افزون‌بر موارد یادشده، بنابر توصیفات اعتمادالسلطنه، در دوره‌ای گویا مربوط به اندکی پیش از ترسیم «نقشۀ عبدالغفار»، عمارت و مدرسه‌ای موسوم به آقا رضا اقبال‌السلطنه در گذار سرچنبک وجود داشته است. در این اثر، چنین ذکر شده که محل ارض موات کناسه‌ای را احیا، و مدرسه‌ای برای ایتام و فقرا در آن بنا کرده‌اند (همان، 1/ 118). با درنظرداشتن این نکته که اقبال‌السلطنه، فرزند میرزا اسماعیل جدیدالاسلام، از پیشخدمتهای سابقاً یهودی دربار قاجار بوده است و همچنین فاصلۀ کمِ گذار سرچنبک تا محلۀ یهودیهای عودلاجان، می‌توان چنین فهمید که بخشی از ساکنان کوچۀ اقبال‌السلطنه را نیز یهودیان تشکیل می‌داده‌اند (بامداد، 1/ 513). 
کوچۀ مورد نظر، در بیشتر نقشه‌های تهران پیش از 1309 ق/ 1892 م نیز جانمایی شده که این نشان‌دهندۀ دیرینگی و اهمیت کوچه در دورانی است که شهر تهران، خیابانها و کوچه‌های کمتری نسبت‌به زمان ترسیم «نقشۀ نجم‌الدوله» داشته است. در «نقشۀ کرشیش» که در 1275 ق/ 1859 م، ترسیم گردیده است، کوچه با ظاهری تقریباً مشابه با آنچه در «نقشۀ نجم‌الدوله» دیده می‌شود، با عنوان «کوچۀ محمد خان امیرتومان» ــ رئیس مدرسۀ دارالفنون ــ مشخص شده است (نک‍ : اطلس، بش‍ ؛ بامداد، 2/ 330). در این نقشه، برای کوچه‌ها و بن‌بستهای واقع در آن نامی نوشته نشده، اما به شماری از اماکن و خانه‌ها ازجمله سرچنبک کوچک و سرچنبک بزرگ اشاره شده است و همچنین خانه‌ای که در «نقشۀ نجم‌الدوله» با عنوان خانۀ آقا سید اسماعیل صراف نام‌گذاری گردیده، متعلق به شخص امیرتومان خوانده شده است. با نگاه به «نقشۀ برزین»، که پیش از 1264 ق ترسیم شده است، می‌توان کوچه را در شمال غربی امامزاده یحیى یافت و محل سرچنبک کوچک و سرچنبک بزرگ را نیز روی آن پیدا کرد؛ اما در این نقشه، جزئیات کمتری نسبت‌به نقشه‌های پس از آن دیده می‌شود و هیچ نامی در کنار کوچه‌ها و مکانهای منطقه ذکر نشده است. 
به هنگام اجرای طرح توسعه و خیابان‌کشیهای جدید تهران در دورۀ پهلوی اول، بخش قابل توجهی از بافت محله‌های قدیم شهر تهران دچار تغییر و تحول شد؛ اما بخشی از محلۀ عودلاجان که کوچۀ اقبال‌السلطنه در آن قرار داشت، بدون تغییر باقی ماند و شکل اولیۀ خود را حفظ کرد. این کوچه در عصر پهلوی به کوچۀ حمام خشتی و سپس تقوی تغییر نام داد؛ اما همچنان نزد مردم محل، اقبال‌السلطنه خوانده می‌شد. 
در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی این کوچه، شهید علیمرادی نام گرفت. امروزه، مطابق با نامهای کنونی معابر تهران، این کوچه از شرق به کوچۀ امامزاده یحیى و از غرب به خیابان مصطفى خمینی محدود است. نزدیکی به بازار و مناطق تجاری خیابان ری، موجب شده است تا بافت مسکونی کوچۀ شهید علیمرادی دچار تغییراتی شود و مجتمعهای تجاری در آن بنا گردد (نک‍ : نقشه ... ، بش‍‌ ). 

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نقشۀ تهران. 

علیرضا بنی‌جانی