اقبال، مجله

اقبال، مجله \majalle-ye eqbāl\، از نخستین نشریات مصور ایران (1297-1312 ش/ 1918-1936 م).
نامۀ مصور اقبال یا همان مجلۀ اقبال، ماهنامه‌ای علمی، ادبی، اجتماعی، اخلاقی و تاریخی بود که نخستین شمارۀ آن در اول بـرج قـوس / آذر 1297 (1337 ق) در مطبعۀ تهران به چاپ رسید. نشریه به مدیر مسئولی محمدباقر محیط، برادر محمدحسین اقبال، مدیر کتاب‌فروشی اقبال (افشار، 106) و سردبیری سید حسین خان رمزی طبع می‌شد.
اقبال معروف‌ترین نشریۀ مستند آن دوره به شمار می‌رفت (برزین، 51)، که حاوی اخبار، داستان، شعر، مطالب علمی، ادبی و پزشکی از نویسندگان داخلی و خارجی بود. از نویسندگان آن می‌توان به دکتر احیاءالسلطنه، حسن نفیسی، حاجی خان امین‌زاده، میرزا صادق بروجردی، عیسى خان صدیق، و حبیب‌الله خان عین‌الملک اشاره کرد.
نشریۀ اقبال با تیراژ 500 نسخه (صدر هاشمی، 1/ 223) در30 صفحه، و به‌طور سیاه و سفید منتشر می‌شد. اشتراک یک‌سالۀ آن در تهران 3 تومان، در دیگر شهرهای ایران 35 قران، و خارج از کشور 35 فرانک بود. ادارۀ نشریه نخست در خیابان لاله‌زار قرار داشت، اما در سالهای بعد، چند بار تغییر مکان داد.
اقبال از پیش‌گامان مجله‌های مصور تهران بود و دست‌کم در هر شماره، یک عکس در صفحۀ نخست آن به چاپ می‌رسید که بیشترِ صفحه را می‌پوشاند. این تصویرها به شخصیتهای مهم میهنی تعلق داشتند که مجله آنان را پیش‌گام ترقی می‌دانست (یوسفی، 1/ 365).
باوجود اشارۀ نشریۀ اقبال مبنی‌بر چاپ منظم در ابتدای هر مـاه شمسی، بارها انتشـار آن به تعویق می‌افتاد (نک‍ : شماره‌ها و سالهای مختلف). در شمارۀ چهارم از سال دوم، پس از وقفه‌ای در انتشار ــ که علت آن کمبود لوازم کلیشه‌سازی بیـان شده است ــ تغییرات قابل توجهی در آن نیز پدید آمد. ازآن‌پس مجله در قطع خشتی کوچک چاپ شد (صدر هاشمی، 1/ 222)، و شمار صفحه‌های آن کاهش پیدا کرد و مطالب به شکل ستونی درج می‌شد. نرخ نشریه نیز برای مشترکین تهرانی افزایش یافت و مسئولیت سید حسین خان رمزی هم از عضو اول هیئت تحریریه، به سردبیری تغییر پیدا کرد ( اقبال، س 2، شم‍ 4، ص 1-2).
در وقفه‌ای دیگر، شمارۀ نخست سال یازدهم نشریه، پس از دو سال و اندی فترت، به چاپ رسید. نشریه در توضیح علت این وقفه نیز به تکمیل ملزومات اداری و مطبعه و کلیشه‌سازی اشاره کرده است (ص 2-3). پیش از این، مدیر مسئول مجله نام خانوادگی خود را به «نهضت» تغییر داد و تصویر پشت جلد را که آرم انتشارات اقبال بود، با تصویری از سردر باغ ملی جایگزین کرد.
بیشتر مطالب اقبال به ادبیات، فناوری و مطالب ترقی‌خواهانه اختصاص داشت. شاید به همین سبب بود که در برخی نوشته‌ها از آن با عنوان «نشریۀ ادبی» نام برده شده است (وحیدنیا، 74). ترقی‌خواهی در آخرین سالهای حکومت قاجار، صرفاً یک آرمان به‌جامانده از جنبش مشروطه بود که بر ضرورت وطن‌پرستی، تعلیم و تربیت عمومی و ترقی تأکید داشت. مجلۀ اقبال نیز در این سالها مطالبی در همین موضوعات منتشر می‌کرد، اما در دورۀ پهلوی اول، این مباحث منسجم‌تر شد و به یک خط فکری معین بدل شد که بر ملی‌گرایی، دانش‌گرایی و نوسازی به شیوۀ استبدادی تکیه داشت (یوسفی، 1/ 366). اقبال در واپسین سالهای انتشار بیشتر به یک مجلۀ علمی بدل شد که در آن، اخبار روز نیز منتشر می‌شد؛ حتى در شماره‌های پایانی، با افول از ایدئولوژی ترقی‌خواهی، مطالبی علیه نوسازی غرب‌محور منتشر می‌کرد (همو، 1/ 367).
نامۀ مصور اقبال هفدهمین سال حیات ادبی خود را با کلیشه‌های متعدد و تکمیل ادوات آغاز کرد (صدر هاشمی، 1/ 223)، اما در این سال پس از انتشار چند شماره، بدون آنکه دلیلی برای آن مشخص شود، از انتشار بازماند. جواد اقبال در کتابش علت تعطیلی مجله را عدم گرایش مردم آن دوره به کتاب و مطبوعات عنوان داشته است (نک‍ : ص 103).

مآخذ

افشار، ایرج، «وفیات معاصرین»، یغما، تهران، 1344 ش، شم‍ 202؛ اقبال، تهران، 1307 ش، س 11، شم‍ 1؛ اقبال، جواد، یادنامۀ اقبال، تهران، 1381 ش؛ برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران (از 1215-1357 ش)، تهران، 1371 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ وحیدنیا، وحید، تاریخ نشریات ادبی ایران، تهران، 1350 ش، دورۀ 9، شم‍ 1؛ یوسفی، مهدی، دانشنامۀ مطبوعات ایران، تهران، 1393 ش.

هما عطاری