افق بینا، نشریه

افق بینا، نشریه \našriy(yy)e-ye ofoq-e bīnā\، نشریۀ ارگان انجمن کلیمیان تهران.
نخستین شمارۀ این ماهنامه در فروردین 1378، برابر با نیسان 5759 در گاه‌شماری عبری، با مدیرمسئولی رئیس‌ وقت انجمن کلیمیان در تهران منتشر شد. روی جلد و صفحه‌عنوان نخستین شمارۀ نشریه، عبارت «نشریۀ دینی ـ فرهنگی ـ خبری ارگان انجمن کلیمیان تهران» درج شده است که معرف رویکرد و سیاست کاری آغازینِ افق بینا بود و البته بعدها به «نشریۀ فرهنگی ـ اجتماعی ـ خبری» تغییر یافت. چندی عنوان نشریه بینا بود، اما از شمارۀ 10 دورۀ دوم (تابستان 1379 ش) به افق بینا تغییر داده شد. واژۀ «بینا» (בּיּנּהּ) در زبان عبری به معنی فهم، آگاهی و بصیرت است. در شمارۀ هفتم سال اول (بهمن و اسفند 1378) مقاله‌ای به قلم یوسف محبتی به شرح عنوان نشریه و اهمیت آن در فرهنگ دینی و معنوی یهود اختصاص داده شده است. افزون‌بر اشارات متعدد تنخ (مشتمل بر اسفار تورات و دیگر کتب مقدس کلیمیان که مسیحیان از مجموع آن به عهد عتیق یاد می‌کنند) به «بینا»، کلیمیان در نمازها و نیایشهای خود از خداوند می‌خواهند که ایشان را نعمت فهم (بینا) عنایت فرماید. در سر‌مقالۀ نخستین شمارۀ نشریه به امضای هیئت تحریریه، آشنایی بیشتر عموم جامعۀ کلیمیان با اصول اعتقادی دین یهود و معرفی فرهنگ و ادبیات فارسی از اهداف اصلی انتشار بینا قلمداد شده است.
تنوع موضوعات نشریه از همان شمارۀ اول هویدا ست: در این شماره، مقالۀ «پیشینه‌ای دیگر برای هرمنوتیک و تأویل متن» به قلم شیرین‌دخت دقیقیان و مقالاتی کوتاه و مقدماتی در حوزه‌های علوم عقلی، فرهنگ و هنر، تاریخ و عقاید یهود در کنار گزارشهای خبری (بیشتر اخبار مرتبط با جامعۀ کلیمیان ایران)، داستانهای عامه‌پسند، مقالات سرگرم‌کننده و سادۀ علمی و حتى یادداشتهایی از جنس معنویت عامه‌پسند که مبتنی‌بر نوعی تسلی‌‌بخشی روان‌شناسانه است، جای گرفته‌اند. این جُنگ‌گونگی و تنوع در سطح و وزن مقالات و موضوعات که عامدانه و با هدف پوشش‌دادن گسترۀ وسیع‌تری از مخاطبان اتخاذ شده، تا شماره‌های اخیر این نشریه هم مشهود است.
نکتۀ جالب توجه و اساسی دیگر در رویکرد این نشریه، توجه به اهمیت پیوند عناصر اساسی فرهنگ و باورهای ایرانی و جامعۀ کلیمیان ایران و تأکید بر پیوند این جامعه با زیرساخت هویتی فرهنگ ایرانی و زبان فارسی است. برخی اعیاد دینی کلیمیان دست‌مایۀ طرح این مسئله شده‌اند؛ از‌جمله عید بزرگ پسح (فصح: ﬣפּסּ) که به‌رغم ثابت‌نبودن تاریخ آغاز آن در گاه‌شماری شمسی ـ قمری عبری، معمولاً در اوایل یا حداکثر میانۀ بهار در تقویم خورشیدی ایرانیان (نیمۀ ماه عبری نیسان، نخستین بدر ماه پس از اعتدال بهاری) واقع می‌شود. این عید برای کلیمیان ایران به طریقی با ایام نوروز پیوند خورده است؛ هرچند که سال نو دینی ایشان، «روش هشانا»، در اول ماه عبری تیشری مقارن با جشن برداشت محصول در اعتدال پاییزی است. این نکته غالباً در یادداشتهای کوتاه نوروزی نشریه بازتاب یافته است: «با توجه به نزدیک‌بودن نوروز در ایران، کلیمیان [ایرانی] برابر سنتهای جاری ایرانیان ایام پسح را به دیدوبازدید می‌روند و درواقع آغاز سال نو در فرهنگ جاری یهود با پسح مترادف است» (س 1، شم‍ 1، ص 4). تأکید بر این نکته منحصر به شماره‌های نخست نیست و در بیشتر شماره‌های بهاری نشریه تکرار شده است.
جشن پوریم (פּוּרּיּﬦ) نیز که غالباً در روزهای پایانی تقویم خورشیدی، یعنی اسفند یا در آغاز فروردین (چهاردهم ماه عبری آدار) واقع می‌شود و از مهم‌ترین جشنهای یهودیان سراسر جهان است، دست‌مایۀ اساسی دیگری برای تحکیم پیوند میان کلیمیان ایران با دیگر هموطنان ایرانی است؛ چراکه وقایع معجزه‌آسا و نجات‌بخشی که جشن پوریم براساس آن شکل گرفته است، به شهادت متن «کتاب استر» (بخشی از عهد عتیق) در زمان خشیارشا و ملکۀ یهودی او استر و مردخای نبی در شهر شوش رخ داد و موجب نجات جمعیت یهودیان ایران در آن زمان شد و همچنین امکان ادامۀ حیات ایشان در ایران را فراهم ساخت. این نکته‌ای است که بار دیگر در همان شمارۀ اول نشریه مورد توجه خاص قرار گرفته است: «جشن پوریم علاوه‌بر جایگاه خاص مذهبی در میان یهودیان جهان، نشانه‌ای از هم‌نشینی بسیار کهن و ریشه‌دار میان این قوم و ایرانیان است» (س 1، شم‍ 1، ص 8). مقالاتی چون «بررسی تطبیقی باب سوم سفر پیدایش از کتاب تورات با تعالیم قرآن کریم» به قلم عباس همامی (تیر 1386، شم‍ 32) یا یادداشتهایی پیرامون بررسی تطبیقی قباله با عرفان اسلامی و نیز بررسی بازتاب نقش و شخصیت معنوی پیامبران بنی‌اسراییل در زبان نمادین ادبیات صوفیانۀ پارسی (برای نمونه، نک‍ : اردیبهشت 1378، س 1، شم‍ 2) بیانگر تأکید تحریریۀ نشریه بر اهمیت آشکارشدن پیوند درونی فرهنگ دینی، معنوی و اجتماعی کلیمیان ایران با فرهنگ ایرانی و اسلامی است.
سلسله‌مقالات «یهودیان ایران» به قلم کیارش یشایایی، مقالات کوتاه آرش ابایی در اصول عقاید و تعالیم دینی (چون باور به ظهور ماشیح) و مناسک و اعیاد (چون روش هشانا، سوکوت، شاووعوت و حنوکا)، مقالات کوتاه سیما مقتدر و نسترن جاذب دربارۀ فرهنگ اجتماعی یهود و تاریخ حیات یهودیان (غالباً با محوریت موضوعاتی چون پراکندگی و مهاجرت یهودیان و حوادثی چون فاجعۀ هولوکاست و نیز اوضاع یهودیان در کشورهای اروپایی یا اوضاع ایشان در ادوار خاص تاریخی مانند اواخر قرون وسطای مسیحی)، سلسله‌مقالات «بت همیقداش» (معبد سلیمان در اورشلیم) به قلم یوسف ستاره‌شناس، سلسله‌مقالات «سیر تکوُّن تلمود» به قلم باقر طالبی دارابی و مقالاتی در شرح و معرفی بازتاب فرهنگ دینی کلیمیان در حیات اجتماعی ایشان (همچون نقش شبات در استحکام پیوند خانوادۀ یهودی)، از مقالات پرمخاطب و شایان ذکر این نشریه محسوب می‌شوند. از این میان، معرفی اعیاد یهود در قالب یادداشتهای کوتاه و معرفی جوامع یهودیان در کشورهای مختلف از موضوعات تقریباً ثابت و تکرارشوندۀ افق بینا ست. معرفی کوتاه چهره‌های شاخص یهودی از سراسر جهان، از قدما و معاصرین، که دستاوردهایشان در حوزه‌های فرهنگی، ادبی، هنری، علمی و نیز علوم عقلی تأثیراتی فراتر از جامعۀ یهودیان داشته است و گاه جهانی شده‌اند، نیز همواره در دستور کار نشریه قرار داشته است. همچنین معرفی کلیمیان برجستۀ ایرانی که منشأ خدمات علمی، فرهنگی و اجتماعی بوده و غالباً ایرانیان غیرکلیمی نیز آنها را شناخته و تکریم کرده‌اند، از دیگر موضوعات مورد توجه تحریریۀ افق بینا ست. از آن میان می‌توان به معرفی چهره‌هایی چون مرتضى نی‌داوود (س 2، شم‍ 12، س 3، شم‍ 13)، موسیقی‌دان و نوازندۀ برجستۀ تار، و سلیمان حییم (بهار و تابستان 1388 ش، س 11، شم‍ 36، ص 40-43)، زبـان‌شـنــاس و فرهنگ‌نویس نامدار، اشاره کرد.
ارائۀ دیدگاه نقادانه در خصوص محصولات ادبی، فرهنگی و هنری ایرانی که تولید غیرکلیمیان بوده است، اما به نوعی با جامعۀ کلیمیان پیوند می‌یابد، از اقداماتی است که گاه در دورۀ پختگی افق بینا بیشتر دیده می‌شود. از آن میان می‌توان به نقدی کوتاه بر سریال مدار صفردرجه (ساختۀ حسن فتحی) به قلم فرهاد افرامیان در شمارۀ منتشرشده در تیر 1386 اشاره کرد:
«در اکثر سریالها و فیلمها، یهودیان نه به‌عنوان شهروند در بدنۀ جامعه، بلکه تنها در قالب ابزار سیاسی یک تفکر خاص یا حداکثر به‌شکل افرادی سودجو و مال‌اندوز در مشاغلی پست تصویر می‌شدند ... و در یک کلام [در چنین محصولاتی گویی] یهودی خوب وجود خارجی نداشت ... ولی این‌بار سریال مدار صفردرجه با رویکردی عقلانی و نگاه واقع‌بینانه، خارج از تفکر سیاه و سفید نسبت به یهودیت از رسانۀ ملی پخش می‌شود ... در مدار صفردرجه می‌توان یهودی خوب را هم خیلی راحت دید» (س 9، شم‍ 32، ص 25).
امروزه نیز افق بینا درمجموع با همان رویکردها و سیاستهای آغازین، با صاحب‌امتیازی انجمن کلیمیان تهران، مدیرمسئولی رئیس وقت انجمن و زیر نظر هیئت تحریریه که متشکل از نام‌آشنایانی از میان چهره‌های فرهنگی کلیمیان تهران و ایران است، منتشر می‌شود. به نظر می‌رسد که افق بینا هنوز جای خود را در میان مخاطبان فارسی‌زبان غیرکلیمی چندان باز نکرده است.

مأخذ

افق بینا، ارگان انجمن کلیمیان تهران، شماره‌های مختلف.

شهرام خداوردیان