افضل نامی تهرانی

افضل نامی تهرانی \afzal-e nāmī-ye tehrānī\ (زنده در 925 ق/ 1519 م)، شاعر و سخنور عصر صفوی.
از زندگانی و سروده‌های او آگاهی چندانی نداریم. گویا نخست‌بار تذکره‌نویس هم‌روزگار افضل، سام‌میرزا صفوی، از وی سخن رانده، و پس از گفتاری کوتاه دربارۀ ویژگیهای سخنوری و اشاره‌ای به سرانجام تلخ و ناگوار او، تنهـا به دو بیت از اشعار وی بسنده کرده است (نک‍ : چ همایون‌فرخ، 226-227). تقی‌الدین کاشی (گ 1221 پ بب‍‌ )، امین‌احمد رازی (چ طاهری، 2/ 1227- 1228)، اوحدی (6/ 3922-3923) و دیگران نیز بـا افزودن یکی ـ دو نکته و ذکر ابیاتی دیگر، به روشن‌ترشدن احوال و طرز سخن افضل یاری رسانده‌اند (نک‍ : واله، 2/ 1537- 1538؛ نورالحسن، 117؛ صبا، 799؛ نیز اعتمادمقدم، 222؛ شفق، 2/ 1098- 1099). گفتنی است برخی نیز او را دو تن انگاشته (نک‍ : خیام‌پور، 2/ 918، ذیل نامی طهرانی: به نقل از صحف ابراهیم <ذیل افضل و نامی>)، یا وی را با سخن‌پردازی دیگر، افضل ترکـه، درآمیخته‌اند (نک‍ : آقـابزرگ، 9(4)/ 1167، نیز 9(1)/ 85).
نام شاعر همان «افضل» (سام‌میرزا، همان چ، 226، قس: چ انگورانی، 187، که «افضلی» ضبط کرده است)، تخلصش «نامی» (نک‍ : اوحدی، 6/ 3922)، اصل او از تهران (سام‌میرزا، چ همایون‌فرخ، نیز اوحدی، همانجاها)، و مکان درگذشتش نیز احتمالاً همین قصبه است. افضل را شاگرد، و از ملازمان امیدی (ه‍ م)، شاعر و سخنور تهرانی، گفته‌اند (نک‍ : رازی، همـان چ، 2/ 1227)؛ چنان‌که سرنوشت شاگرد با پایان کار استاد نیز پیوندی ناگسستنی داشته، و هر دو به عاقبتی یکسان گرفتار آمده‌اند.
امیدی در زمرۀ محتشمان تهران، و از عنایت و لطف شاه اسماعیل اول صفوی (سل‍ 907-930 ق) برخوردار بود؛ ازاین‌رو، مورد رشک نوربخشیه ــ کـه دولت صفویه از مخالفان سرسخت آنها بود (دراین‌باره، نک‍ : دایرةالمعارف ... ، 2(2)/ 3072) ــ واقع شد، تا اینکه سرانجام جمعی از منتسبان این سلسله شبی به باغش ریختند و پس از ویرانی آنجا، او را به قتل آوردند (نک‍ : سـام‌میرزا، چ انگورانی، 149؛ رازی، چ فاضل، 3/ 63-64؛ آذر، 3/ 1067-1070).
افضل که گلشن ری را با وجود امیدی دلاویز می‌دیده، پس از این غوغـا ــ چنان‌که از یکی از سروده‌هـای وی برمی‌آید ــ پریشان‌حال گشته بود و افسوس‌خورانْ نهیب گریـز از ری را به خویـش می‌زده اسـت (نک‍ : اوحـدی، 6/ 3922). همچنین او شبی امیدی را به خواب می‌بیند و به توصیۀ استاد، این ماده‌تاریخ را به مناسبت قتل وی به نظم می‌کشد: « ... آه از خون ناحق من آه (925 ق)» (نک‍ : همانجا، نیز 3923؛ قس: سام‌میرزا، همانجا). به گزارش تقی‌الدین کاشی در خلاصة الاشعار، افضل از این پس، دامن از جهان و تعلقات آن برچید، ترک همه‌چیز گفت، و چونان درویشی گوشه‌نشینْ کنج عزلت و انزوا برگزید (گ 1222 ر؛ برای روحیـات درویشانۀ وی، نک‍ : دنبـالۀ مقاله). اما زمان درازی از ماجرای مرگ امیدی نگذشته بود که خبر فوت ناگاهانِ افضل جوان نیز همه‌جا درپیچید. همگان را گمان آن بود که مرگ وی هم به دست نوربخشیه اتفـاق افتـاده و به زهر ایشـان هلاک گشتـه اسـت (نک‍ : سام‌میرزا، چ همایون‌فرخ، 226؛ قس: رازی، چ طاهری، 2/ 1227، که به‌خطا عمر افضل را تا ایام پیری تصور کرده است). شاید افضل از سرانجام شوم خود آگاه بوده و به همین سبب، اندیشۀ گریز از ری را در سر خویش می‌پرورده اسـت (نک‍ : مطالـب پیشین). سال دقیق درگذشت وی را نگفته‌اند و زمان زاده‌شدنش را به‌قرینه، اواخر سدۀ 9 یا اوایل سدۀ 10 ق می‌توان تصور کرد.
افضل را طالب‌علمی راست‌فهم و درست‌طبع، و صاحب بسی فضایل و کمـالات خوانـده (سـام‌میـرزا، چ وحیـد دستگردی، 126؛ تقی‌الدین، گ 1221 پ؛ رازی، همانجا)، کلامش را شیرین گفته (اوحدی، 6/ 3922)، و شعرش را به رنگینی و متانت ستوده‌اند (سام‌میرزا، همانجا). همچنین به مسلک صوفیانۀ او اشاره کرده، و آورده‌اند که سیر آفاق می‌کرده و «در حالت عشق، سخنان درویشانه از او به ظهور [می]رسیده [است]» (تقی‌الدین، همانجا). ظاهراً دیوان شعری داشته که مجموعۀ غزلیات خود را در آن گرد آورده بوده است (نک‍ : رازی، اوحدی، همانجاها؛ نیز آقابزرگ، 9(1)/ 85؛ قس: تقی‌الدین، همانجا: «دیوانی از او در میان نیست»). از منابع در دست، تقی‌الدین کاشی در خلاصة الاشعار، نسبت به دیگران، بیشترین ابیات سرودۀ افضل را آورده و شمار آنها را 63 گفته است (نک‍ : گ 1223 پ) که برای نمونه، به این قطعۀ عاشقـانه بسنده می‌کنیم: چرا همیشه غمینم نگاه باید داشت؟ / چه کرده‌ام که چنینم نگاه باید داشت؟ / / اگر نه درخور لطفم برای جور خوشم / نه از برای همینم نگاه باید داشت؟! (نک‍ : رازی، همان چ، 2/ 1228).

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1339-1340 ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ اعتمادمقدم، طلعت، تذکرۀ طلعت، تهران، 1339 ش؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1388 ش؛ تقی‌الدین کاشی، محمد، خلاصة الاشعار، دست‌نوشت کتابخانۀ ایندیـا آفیس، شم‍ 677؛ خیـام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1372 ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، به کوشش محمدرضا طاهری، تهران، 1378 ش؛ همو، همان، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ سام‌میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، 1314 ش؛ همو، همان، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، 1384 ش؛ همو، همان، به کوشش فاطمه انگورانی، تهران، 1389 ش؛ شفق، مجید، شاعران تهران از آغاز تا امروز، تهران، 1377 ش؛ صبا، محمد مظفر حسین، روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ نورالحسن، نگارستان سخن، به کوشش محمد عبدالمجید خان، بهوپال، 1293 ق؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران، 1391 ش.

مرتضى موسوی