افشارها، کوچه

افشارها، کوچه \kūče-ye afšārhā\، نام دو کوچه در دو محلۀ سنگلج و چاله‌میدان در تهران عهد قاجار. 

1. کوچۀ افشارها در محلۀ سنگلج

بنابر «نقشۀ نجم‌الدوله» که در 1309 ق/ 1892 م انتشار یافته، کوچۀ افشارها در محلۀ قورخانۀ کهنه، یکی از محله‌های فرعی سنگلج، و همچنین در جانب غربی محلۀ ارگ و خیابان جلیل‌آباد نشان داده شده است. اگر محلۀ قورخانه را در این نقشه به مربع ـ مستطیلی تشبیه کنیم، کوچۀ افشارها، سراسر ضلع جنوبی و نیمی از ضلع غربی آن را تشکیل می‌دهـد (نک‍ : اطلس ... ، 79؛ بلاغـی، <ط>49؛ شهیـدی، 368). 
کوچۀ افشارهـا که امتدادی شمـالی ـ جنوبی دارد، از سمت شمال به بازارچه‌ای، و از سمت جنوب به تکیۀ افشارها محدود است و در ادامۀ مسیرش به سمت جنوب، با اندکی پیچ‌وخم، به راسته‌بازاری وصل می‌شود که دیگر کوچۀ افشارهـا با امتدادی شرقی ـ غربی، از جانب غرب به آن محدود است. از جانب شرق نیز این کوچۀ افشارها به کوچه و راسته‌بازار دیگری منتهی می‌شود که با امتدادی شمـالی ـ جنوبی، به کوچۀ سواره‌نظامهـا متصل می‌گردد (نک‍ : اطلس، همانجا). 
برپایۀ «نقشۀ کرشیش» که در 1275 ق/ 1859 م ترسیم شده، کوچۀ افشارها واقع در ضلع جنوبی محلۀ قورخانۀ کهنه، در این تاریخ هنوز شکل نهایی خود را نیافته بود. در این نقشه، 3 کوچۀ بن‌بست در آن بخش از کوچۀ افشارها که ضلع جنوب غربی محلۀ قورخانۀ کهنه را تشکیل می‌داد، به جانب شرق منشعب می‌شود و همانند «نقشۀ نجم‌الدوله»، در ضلع جنوب غربی محلۀ قورخانۀ کهنه، تکیۀ افشارها جانمایی شده است (همان، 47). اما در «نقشۀ برزین» که در 1268 ق/ 1852 م ترسیم شده است، اثری از کوچۀ افشارها دیده نمی‌شود و در محل آن، زمینهای بایر نشان داده شده است. 
به نظر می‌رسد که پیشینۀ شکل‌گیری کوچۀ افشارها در محلۀ سنگلج با توجه به نقشه‌های تهران که در دورۀ قاجار ترسیم شده‌اند، به دورۀ ناصری بازمی‌گردد. نام این کوچه برگرفته از طایفۀ ترک‌تبار افشارها ست. گویا خانواده‌هایی از نظامیـان طایفۀ افشارها بـه همـراه سران نظامی خود در زمان سلطنت آقا محمد خان، و یا به هنگام جنگهای ایران و روسیه در روزگار فتحعلی شاه، در تهران اسکان داده شده‌اند (نک‍ : مستوفی، 1/ 17). 
کوچۀ افشارها، همچون بسیاری از کوچه‌ها و محله‌های فرعی سنگلج در زمان رضا شاه، به منظور احداث پارک شهر تخریب شد و نشانی از آن برجا نمانده است. 

2. کوچۀ افشارها در محلۀ چاله‌میدان

در نقشۀ تهران اثر کرشیش، کوچۀ افشارها در حدود نواحی مرکزی محلۀ چاله‌میدان، به‌عنوان بخشی از گذرگاهی اصلی که در شمال غربی از گذار سرپولک آغاز، و در جنوب شرقی به دروازه‌دولاب می‌رسیده، جانمایی شده است. در این نقشه، این گذرگاه از گذار سرپولک تا محل تلاقی آن با «کوچه و درب خانۀ میرزا فتحعلی خان» در جایی که تکیۀ ملا قدیر و یک قراول‌خانه جای داشته‌اند، بدون نام، نشان داده شده است و کوچۀ افشارها از آنجا تا گذار امامزاده یحیى در محل تکیۀ «لوطی علیخان»، در ابتدای گذار حمام خانم، امتداد دارد. در «نقشۀ کرشیش» دو کوچۀ بن‌بست در ضلع شمالی و 4 کوچۀ بن‌بست در ضلع جنوبی کوچۀ افشارها نشان داده شده، و همچنین در ضلع شمالی کوچه، تکیه‌ای با نام «تکیۀ افشارها» جانمایی شده است (نک‍ : اطلس، 46-47). 
با توجه به موقعیت مکانی این کوچه و بعضی شواهد موجود، می‌توان دیرینگی کوچۀ افشارهای محلۀ چاله‌میدان را به روزگار پیش از دورۀ قاجار رساند. پس از آنکه به دستور شاه تهماسب اول صفوی، در 961 ق/ 1554 م، بر گرد تهران خندق و بارویی با 4 دروازه کشیده شد (نک‍ : رازی، 3/ 7؛ اعتمـادالسلطنه، مرآة ... ، 1/ 828)، برخی بناها نیز در تهران ساخته شد که از جملۀ آنها می‌توان به حمام، تکیه و مدرسۀ خانم اشاره کرد که «خانم»، خواهر شاه تهماسب در محلۀ چاله‌میدان ساخت (نک‍ : جواهرکلام، 77). با توجه به نوع کاربری این بناها، به‌طور قطع، آنها در محله‌ای مسکونی و پررفت‌و‌آمد ساخته شده‌اند. افزون‌براین، حمام و تکیۀ خانم در منتهاالیه جانب شرقی کوچۀ افشارها جای دارند و این کوچه بخشی از گذرگاهی است که از دروازه‌دولاب به جانب اصلی‌ترین و شاید کهن‌ترین کانون جمعیتی تهران که بعدها محلۀ بازار خوانده شد، کشیده شده است (نک‍ : اطلس، 83). 
می‌توان گفت که پیشینۀ شکل‌گیری کوچۀ افشارها در محلۀ چاله‌میدان به دورۀ صفویه بازمی‌گردد؛ زمانه‌ای که تهران رفته‌رفته مرکزیت می‌یافته، و بر اهمیت آن افزوده می‌شده است. این گمان را که کوچۀ افشارها پیش از دورۀ قاجار نیز وجود داشته است، نقشه‌های موجود از تهران، متعلق به اوایل دورۀ قاجار تأیید می‌کنند. در «نقشۀ برزین» از تهران، کوچۀ افشارها در محلۀ چاله‌میدان و گذرگاهی که در آن جای داشته، با مشخصاتی که در نقشه‌های بعدی تهران وجود دارد، ترسیم شده است (نک‍ : همان، 30-31). در نقشۀ تهران اثر سروان ناسکوف نیز که در 1241 ق/ 1826 م، به روزگار فتحعلی شاه قاجار به‌صورت شماتیک ترسیم شده، این گذرگاه و کوچۀ افشار قابل شناسایی است (نک‍ : همان، 19). 
سبب نام‌گذاری این کوچه به افشارها، سکونت مردمانی از این طایفه در آن است. گویا گروهی از طایفۀ افشارهای ساوجبلاغ که در شمار هواخواهان آقا محمد خـان بودند (نک‍ : بـامداد، 3/ 250)، پس از چیـرگی او بر تهران، در این مکان ساکن شده‌اند و یا اینکه گروهی از این طایفه به هنگام جنگهای ایران و روسیه، در دورۀ سلطنت فتحعلی شاه، به همراه سران طایفۀ خود به تهران آمده، و در آنجا اقامت گزیده‌اند. 
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران، کوچۀ افشارها در محلۀ چاله‌میدان به «کوچۀ حاجب‌الدوله» تغییر نام داده است و تکیۀ واقع در این کوچه، که در «نقشۀ کرشیش» با نام «تکیۀ افشارها» ثبت شده، با نام «تکیۀ صاحب‌دیوان» جانمایی شده است (نک‍ : اطلس، 83). این تغییر نامهـا در این کوچه مربوط به ساکن‌شدن افراد جدیدی در آن، میان سالهای 1275- 1309 ق است. به‌درستی دانسته نیست که نام این کوچه از چه زمانی به «حاجب‌الدوله» تغییر کرده، و اینکه صاحب این عنوان، آن زمان کدام‌یک از حاجب‌الدوله‌ها بوده است. همین‌قدر می‌دانیم که در این محدودۀ زمانی، محمدتقی خان افشار از 1289 تا 1298 ق در این سمت بوده، و پس از وی، محمدحسن خان تا 1305 ق این منصب را برعهده داشته، و سپس حاجی حسین‌علی خان تا 1310 ق/ 1892 م حاجب‌الدوله بوده است (نک‍ : بامداد، 3/ 308، 363؛ اعتمادالسلطنه، روزنـامه ... ، 17، 141، 612، 960)؛ گویا یکی از این 3 تن در کوچۀ افشارها خانه داشته، و به‌همین‌سبب این کوچه برگرفته از عنوان او، به نام «حاجب‌الدوله» خوانده شده است. 
تغییر نام تکیۀ افشارها به تکیۀ صاحب‌دیوان نیز با ساکن‌شدن صاحب‌منصبی با این عنوان در این محدودۀ زمانی صورت گرفته است. در «نقشۀ کرشیش»، نام گذرگاهی که از شمال به جنوب تا تکیۀ ملا قدیر، در منتها‌الیه جانب کوچۀ افشارها با نام «کوچه و درب خانۀ میرزا فتحعلی خان» جانمایی شده، در «نقشۀ نجم‌الدوله» به «کوچۀ صاحب‌دیوان» تغییر نام داده است. همچنین در این نقشه، در مجاورت این کوچه، عمارتی با نام «عمارت جنـاب صاحب‌دیوان» نشـان داده شده است (نک‍ : اطلس، همانجا). با ساکن‌شدن شخص صاحب‌دیوان در حوالی کوچۀ افشارها، نام تکیۀ افشارها نیز رفته‌رفته به تکیۀ صاحب‌دیوان تغییر نام داد. 
در سرشماری سال 1307 ق/ 1890 م، 55 خانه در کوچۀ افشارها (حاجب‌الدوله)، همراه با آوردن نام صاحب این خانه‌ها شمارش شده است. در این آمارنامه، از این کوچه با عنوان «از حمام خانم تا تکیۀ ملا قدیر» یاد شده است. برپایۀ این آمارنامه، کسانی چون علی خان سرتیپ، عیال مرحوم صاحب‌دیوان، مؤیدالعلماء و الاسلام، نصیرالممالک، صاحب‌دیوان، و آقا شیخ محمدتقی پیش‌نماز، از جملۀ اشخاص سرشناسی بودند که در این کوچه سکونت داشته‌اند (نک‍ : آمار ... ، 569-570).
این کوچه در سالهای پیش از انقلاب اسلامی، کوچۀ محب نـام داشـت (نک‍ : اطلس، 294) و پس از پیـروزی انقلاب اسلامی، آل‌آقـا نـام گرفت (نک‍ : شیرازیـان، 68؛ نقشه ... ، بش‍‌ ). 

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ اعتماد‌السلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، مرآة ‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تایخ تهران، «قسمت غربی و مضافات»، قم، 1350 ش؛ جواهرکلام، عبدالعزیز، تاریخ تهران، تهران، 1325 ش؛ رازی، امین‌احمد، هفت‌اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ شهیدی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، 1383 ش؛ شیرازیان، رضا، راهنمای نقشه‌های تاریخی تهران، تهران، 1391 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ نقشۀ راهنمای منطقۀ 12 تهران، گیتاشناسی، تهران، شم‍ 312.

علی کرم‌همدانی