افست، چاپخانه

افست، چاپخانه \čāp-xāne-ye ofset\، مجهزترین مجتمع چاپ کشور و از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین چاپخانه‌های منطقۀ خاورمیانه (تأسیس: 1336 ش/ 1957 م). افستْ نخست با نام شرکت سهامی افست فعالیت می‌کرد، اما پس ‌از اصلاحیه‌ای در قانون تجارت، نام آن در 1352 ش شرکت افست (سهامی خاص)، و در 1355 ش شرکت افست (سهامی عام) شد و از 1356 ش به عضویت سازمان بورس اوراق بهادار تهران درآمد. چاپخانۀ شرکت افست از نیمۀ دوم دهۀ 1340 ش تا انقلاب اسلامی، چاپخانۀ 25 شهریور نامیده می‌شد (شایسته، بش‍‌ ).
پس ‌از تصویب قانون تعلیمات اجباری که براساس آن، کتابهای در‌سی دورۀ آموزش ابتدایی می‌بایست رایگان در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌گرفت، و با‌توجه‌به ظرفیت محدود چاپخانه‌‌ها در پاسخ‌گویی به نیاز انتشار کتابهای درسی در مقیاس وسیع، ضرورت تأسیس چاپخانه‌ای مجهز و با قدرت تکثیر بسیار، بیشتر احساس شد؛ ازاین‌رو، شرکت افست در تیرماه 1336 تأسیس، و پس ‌از خرید و نصب 4 دستگاه ماشین افست تک‌رنگ و چند دستگاه جدید صحافی، چاپخانۀ آن از خرداد 1337 در محلی واقع در تهران، خیابان قوام‌السلطنه (سی تیر کنونی) آغاز به کار کرد و در دو مرحله توسعه یافت: نخست در 1344 ش به خیابان گوته (نایب‌السلطنۀ سابق؛ شهید احمد احمدیِ فعلی) و سپس از 1350 تا 1376 ش، به‌تدریج به سرخه ـ حصار (در شرق تهران، در فضایی با مساحت 125هزار مـ2) منتقل شد («با ما ... »، بش‍ ؛ «شرکت ... »، بش‍‌ ). 
سرمایۀ اولیۀ شرکت 10 میلیون ریال (000‘1 سهم 10هزارریالی) بود و حسن تقی‌زاده، علی ایزدی، محمود عرفان، ابراهیم رمضانی (مدیر انتشارات ابن‌سینا)، ابراهیم خواجه‌نوری، جواد اقبال (مدیر انتشارات اقبال)، عبدالغفار طهوری (مدیر انتشارات و کتاب‌فروشی طهوری)، عبدالرحیم جعفری (مدیر انتشارات امیرکبیر) و نورالله ایران‌پرست (مدیر کتاب‌فروشی دانش) از سهام‌داران آن بودند. سهام علی ایزدی از 1342 ش به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی منتقل شد و این سازمان تا 1357 ش و ملی‌شدن بسیاری از صنایع، سهام‌دار اصلی شرکت بود. سهام شرکت پس‌ از انقلاب اسلامی، به وزارت آموزش و پرورش انتقال یافت و اکنون شرکت سرمایه‌گذاری ملی، صندوق ذخیرۀ فرهنگیان، سازمان تبلیغات اسلامی و دیگر اشخاص حقیقی و حقوقی از سهام‌داران آن به شمار می‌روند (شایسته، بش‍‌ ). 
چاپخانۀ افست از پیش‌گامان نوآوری در صنعت چاپ کشور است. از مهم‌ترین فعالیتهای آن می‌توان به چاپ بیشتر کتابهای جیبی در دهه‌های 1340 و 1350 ش اشاره کرد که تحول مهمی در صنعت نشر کشور به شمار می‌رود. این کتابها به سفارش شرکت سهامی کتابهای جیبی که همایون صنعتی‌زاده، مؤسس آن، و هم‌زمان مؤسس و نخستین مدیرعامل چاپخانۀ افست نیز بود، چاپ و صحافی می‌شد. گذشته ‌از کتابهای شرکت سهامی کتابهای جیبی، بخشی از کتابها و به‌ویژه آثار نفیس مؤسسۀ انتشارات فرانکلین و کتابهای ناشران دیگری که نفاست چاپی آنها مدنظر بود، در این چاپخانه چاپ و صحافی می‌شد (شایسته، بش‍‌‌ ).
بیشتر دستگاهها و روشهای حروف‌نگاری، لیتوگرافی، چاپ و صحافی جدید، از‌قبیل ماشینهای رول، دستگاههای حروف‌نگاری جدید، پویشگر (اسکنر)، خط تولیدی کامل نشر رومیزی و مجموعۀ پیش ‌از چاپ و خط تولیدی پیشرفتۀ صحافی خودکار و بسیاری تجهیزات دیگر، نخستین‌بار در این چاپخانه به کار گرفته شد. نخستین روزنامۀ رنگی کشور، همشهری، در 1371 ش در این چاپخانه به چاپ رسید (راهنما ... ، بش‍ ؛ میرجلیلی، بش‍‌ ). 
چاپخانۀ افست از مراکز فعال تربیت نیروی متخصص در زمینۀ چاپ است. هنرجویان هنرستان امام صادق (ع) و شماری از دانشجویان مقطع کاردانی چاپ، دورۀ کارآموزی خود را در این چاپخانه می‌گذرانند. چاپخانۀ افست در طراحی دورۀ کاردانی چاپ در مرکز تربیت معلم (در لویزان، تهران) نیز نقش مؤثری داشت. چاپخانۀ افست هم‌اکنون بیشترین سهم را در تولید کتابهای درسی دارد؛ بخش اصلی کتابهای درسی، شامل همۀ کتابهای دورۀ آموزش ابتدایی و بخشی از کتابهای دورۀ راهنمایی و متوسطه، و بخش اصلی روزنامه‌های همشهری، ایران، شرق، اعتماد ملی و سرمایه در این چاپخانه چاپ می‌شود و چاپ و صحافی مجلات رشد (از انتشارات وزارت آموزش و پرورش) با شمارگان میلیونی نیز در همین چاپخانه صورت می‌گیرد و ازاین‌رو، سهم چاپخانۀ افست در چاپ نشریات رنگین کشور بسیار قابل‌توجه است. چاپخانۀ افست از برخی کشورهای هم‌جوار (عراق و تاجیکستان) نیـز سفـارش چـاپ می‌گیـرد (راهنمـا، بش‍ ؛ میرجلیلی، بش‍‌ ). 
شاهنامۀ بایسنقری و نخستین آلبوم نقاشیهای محمود فرشچیان از ‌جملۀ عالی‌ترین نمونه‌های نفیس چاپ‌شده در این چاپخانه است که توان فنی آن را در مقایسه ‌با پیشرفته‌ترین چاپخانه‌های جهان نشان می‌دهد (راهنما، بش‍‌ ). 

مآخذ

«با ما به شهر چاپ بیایید»، گزارشی دربارۀ 38 سال فعالیت شرکت افست (سهامی عام)، شرکت افست، تهران، 1374 ش؛ راهنمای مشاغل صنعت چاپ، به‌ کوشش مرتضى کریمیان و دیگران، تهران، 1378 ش؛ شایسته، داوود، نامه به مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، مورخ 12/ 4/ 1385 ش؛ «شرکت افست»، جزوۀ منتشرشده از سوی شرکت افست؛ میرجلیلی، حسن (مدیر امور برنامه‌ریزی و سفارشات شرکت افست)، مصاحبه با مؤلف، 21/ 12/ 1384 ش.

داوود شایسته (دانا)