افتتاحیه، مدرسه

افتتاحیه، مدرسه \madrese-ye eftetāhiy(yy)e\، از نخستین مدرسه‌های ملی که از سوی انجمن معارف در تهران گشایش یافت (تأسیس: 15 ربیع‌الآخر 1316 ق/ 2 سپتامبر 1898 م). 
مدرسۀ افتتاحیه چهارمین مدرسه‌ای بود که انجمن معارف آن را تأسیس کرد. مسئولیت ادارۀ مدرسۀ افتتاحیه برعهدۀ میرزا محمود خان مفتاح‌الملک، از نخستین اعضای انجمن معارف و رئیس دفتر مرموزات وزارت خارجه بود. وی از اهالی مازندران و از اعضای قدیمی وزارت خارجه بود. او را مردی خوش‌رو، خوش‌صحبت، درستکار و شریف گفته‌اند (احتشام‌السلطنه، 269-270). 
میرزا محمود خان کتابی به نام تعلیم الاطفال (چ 1316 ق) برای آموزش الفبا به نوآموزان تألیف کرده بود (مشار، 1/ 1370). یحیى دولت‌آبادی این کتاب را بهترین تألیف برای کودکان در آن زمان دانسته است (1/ 180). همچنین خانبابا مشار کتابی دیگر به نام تأدیب الاطفال (چ 1293 ق) از مفتاح‌الملک فهرست کرده است (نک‍ : 1/ 1004). 
پس از تشکیل انجمن معارف، سمت دفترداری و مهرداری انجمن به میرزا محمود خان مفتاح‌الملک واگذار ‌شد (دولت‌آبادی، 1/ 192). جمعی از اعضای انجمن معارف، هریک با تأسیس مدرسه‌ای سعی در گسترش آموزش عمومی در تهران داشتند. مفتاح‌الملک نیز تصمیم به تأسیس مدرسه‌ای در محلۀ سنگلج گرفت. بنا بود این مدرسه که در آن امکان تحصیل 500 دانش‌آموز وجود داشت، از طریق کمکهای مالی انجمن معارف و دریافت شهریه از دانش‌آموزان اداره شود. مفتاح‌الملک در ادارۀ مدرسه از پسر خود موسى خان کمک می‌گرفت (همو، 1/ 197). از موسى خان تألیفاتی در زمینۀ آموزش دانش‌آموزان مدارس همچون علم جغرافیا (چ 1318 ق)، اصول علم حساب (چ 1317 ق)، و تاریخ عمومی دورۀ ابتدایی (چ 1327 ق) باقی مانده است (نک‍ : مشار، 1/ 381، 1108، 3/ 3564). 
مدرسۀ افتتاحیه در خانه‌ای متعلق به محمداسماعیل خان وکیل‌الملک، والی سابق کرمان، در محلۀ سنگلج آغاز به کار کرد. خانۀ وکیل‌الملک در «نقشۀ نجم‌الدوله»، در محلۀ سنگلج، بخش مربوط به محدودۀ حصار شاه‌تهماسبی مشخص شده است. امروزه در این بخش از محلۀ سنگلج پارک‌شهر تهران قرار دارد (نک‍ : اطلس ... ، 79). 
برپایۀ اساسنامه‌ای که با عنوان «ترتیبات مدرسۀ افتتاحیه» منتشر شد، این مدرسه به‌صورت مدرسۀ ابتدایی آغاز به کار کرد؛ به همین سبب، دانش‌آموزانی که در این مدرسه پذیرفته می‌شدند، بین 7 تا 12 سال سن داشتند. در مدرسه خط و سواد فارسی، اصول و فروع دین، عقاید مذهبی، تهذیب اخلاق، مسائل شرعی و مقدمات عربی، تاریخ، مختصری از علم حساب و جغرافیا تدریس می‌شد. مدت تحصیل دانش‌آموزان 5 سال پیش‌بینی، و برای آنها لباس متحدالشکل در نظر گرفته شده بود، و از این میان فقط علمازادگان مختار بودند از عبا و عمامه استفاده کنند. باآنکه تأمین هزینه‌های مدرسه را انجمن معارف بر عهده داشت، از هر شاگردی یک تومان شهریه دریافت می‌شد. درصورتی‌که برای دورۀ آموزشی خاصی کتابی منتشر می‌شد، شاگردان موظف بودند کتاب را خریداری کنند. دانش‌آموزان ناهار را از خانه می‌آوردند. مقرر شده بود به‌ازای هر 100 تن دانش‌آموز عادی، 25 تن دانش‌آموز مستمند به‌صورت رایگان در مدرسه پذیرفته شوند ( اطلاع، 4). 
گرچه در آغاز، فعالیت مدرسه محدود به آموزش دورۀ ابتدایی بود، کمتر از 8 ماه پس از تأسیس مدرسه، دو بخش علمی و ابتدایی در آن فعالیت داشت و شاگردان مدرسه به 5 طبقه تقسیم می‌شدند: طبقۀ اول شاگردان اتاق اکابر بودند که فقط از صبح تا ظهر به تحصیل می‌پرداختند؛ طبقۀ دوم شاگردان اتاق علمی را شامل می‌شد که در آن دانش‌آموزانْ علوم عربی، ادبیات، ریاضی، زبان خارجی، طب، جراحی، مشق خط و سیاق، و نقاشی می‌آموختند؛ طبقۀ سوم شاگردان اتاقهای مقدماتی بودند که صرف‌ونحو عربی، تاریخ، جغرافی، حساب، مشق خط، کتابت و سیاق می‌آموختند؛ طبقۀ چهارم شاگردان اتاقهای فارسی را در بر داشت که فارسی، قرائت قرآن، تاریخ ایران، خلاصۀ صرف، حساب و جغرافیا را به‌طور مختصر می‌آموختند؛ طبقۀ پنجم شاگردان اتاقهای ابتدایی بودند که در آنها دانش‌آموزان از روی کتاب تعلیم الاطفال به آموزش الفبا، آداب نماز، مسائل شرعی، و مختصری از جغرافی و حساب اشتغال داشتند (معارف، شم‍ 33، ص 2). کارکنان مدرسه متشکل از مدیر، دو ناظم، 24 آموزگار، دو استاد قالی‌بافی، و 10 تن مستخدم، سرایدار و مؤذن بودند (همان، شم‍ 6، ص 2). 
مفتاح‌الملک چندی پس از گشایش مدرسۀ افتتاحیه و برپایۀ اساسنامۀ آن، یک کلاس رایگان برای تحصیل دانش‌آموزان بی‌بضاعت در مدرسه برپا کرد (همان، شم‍ 26، ص 1). هم‌زمان با فعالیت بخش رایگان مدرسه، مفتاح‌الملک از پرنس ارفع‌الدوله دانش، سفیر ایران در روسیه، درخواست کرد که ادارۀ این کلاس را بر عهده بگیرد. با قبول درخواست مفتاح‌الملک از سوی ارفع‌الدوله، بخش رایگان مدرسۀ افتتاحیه به نام «دبستان دانش» (ه‍ م) نام‌گذاری شد. 
دولت‌آبادی عقیده دارد مدرسۀ افتتاحیه به انگیزۀ گسترش آموزش عمومی افتتاح نشد؛ رقابت میان اعضای انجمن نوپای معارف در به‌دست‌آوردن امکانات مالی انجمن، عامل دیگری بود که مفتاح‌الملک را بر آن داشت مدرسه‌ای به بزرگی مدرسۀ علمیه برپا دارد. مفتاح‌الملک پس از افتتاح مدرسه به مناسبت دفترداربودن انجمن معارف، تلاش کرد جلسات انجمن معارف از مدرسۀ علمیه به مدرسۀ افتتاحیه منتقل شود. همچنین روزنامه‌ای به نام معارف را در محل مدرسۀ افتتاحیه منتشر کرد. این روزنامه که به‌طور ویژه اخبار مربوط به فعالیت انجمن معارف و مدارس ملی را منتشر می‌کرد، به مدت دو سال انتشار یافت (نک‍ : دولت‌آبادی، 1/ 197- 198، 235). 
با برکناری امین‌الدوله از صدارت، فعالیت مدرسۀ افتتاحیه و دیگر مدرسه‌های ملی با مشکل روبه‌رو شد. بروز اختلاف در میان اعضای انجمن معارف و کم‌شدن اعتبارات مالی انجمن نیز به این مشکلات افزود. مفتاح‌الملک و جمعی از اعضای انجمن به‌منظور تأمین بودجۀ مالی مدرسه‌های ملی در نخستین سالگرد تأسیس مدرسه‌های ملی، جشنی در باغ بهارستان برپا کردند. گزارش برگزاری جشن و نام کسانی که به این مدرسه‌ها کمک مالی کرده‌اند، در روزنامۀ معارف (شم‍ 12، ص 1- 3، شم‍ 13، ص 1-4) منتشر شده است. بااین‌حال، مشکلات مدرسه‌های وابسته به انجمن معارف به‌کلی حل نشد؛ این مدرسه‌ها در آن زمان امکان جذب کمکهای مالی مردمی را نداشتند و صرفاً با بودجۀ دولتی و شهریۀ شاگردان به کار خود ادامه می‌دادند. 
مدرسۀ افتتاحیه که پس از مدرسۀ علمیه بزرگ‌ترین مدرسۀ تهران به شمار می‌رفت، نتوانست کسری بودجۀ خود را تأمین کند و به‌ناچار از کار بازایستاد. گویا مفتاح‌الملک از شوال 1318، از ادارۀ مدرسۀ افتتاحیه و روزنامۀ معارف کناره گرفت (دولت‌آبادی، 1/ 282). سرانجام روزنامۀ تربیت در 25 صفر 1319 (ص 921) خبر استعفای مفتاح‌الملک را منتشر کرد. در این مدت، مدرسۀ افتتاحیه بدون نظم‌و‌ترتیب، و بلاتکلیف بود. وزیر علوم بنابه ملاحظاتی پس از کناره‌گیری مفتاح‌الملک، مدرسۀ افتتاحیه را تعطیل نکرد. سرانجام هیئتی برای اصلاح وضع مدرسه‌های محلی از سوی وزیر علوم تشکیل شد و علی‌خان ملک‌الشعرا، میرزا عبدالله خان سرتیپ مهندس و یحیى دولت‌آبادی از این هیئت در بازدید از مدرسۀ افتتاحیه تصمیم گرفتند مدرسه را منحل کنند و شاگردان آن را به مدرسۀ دانش منتقل سازند که با مدیریت میرزا محمد خان مهندس فعالیت داشت. دولت‌آبادی می‌نویسد: در محل مدرسۀ افتتاحیه، مدرسۀ شرف مظفری برپا شد؛ اما در نقشۀ مدارس تهران در سال 1304 ش، محل مدرسۀ شرف در محلۀ سنگلج بیرون حصار شاه‌تهماسبی قرار دارد و مدرسۀ تمدن در محل سابق مدرسۀ افتتاحیه فعـالیت داشته است (1/ 308-310؛ نیز نک‍ : تربیت، همانجا). 

مآخذ

احتشام‌السلطنه، محمود، خاطرات، به کوشش محمدمهدی موسوی، تهران، 1366 ش؛ اطلاع، تهران، 1316 ق، شم‍ 449؛ اطلس تهران قدیم؛ تربیت، تهران، 1319 ق، شم‍ 230؛ دولت‌آبادی، یحیى، حیات یحیى، تهران، 1361 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350 ش؛ معارف، تهران، 1316- 1318 ق.

مسعود تاره