اطلاعات

اطلاعات \ettelāʾāt\، از روزنامه‌های یومیه که در تهران به چاپ می‌رسد.
روز 19 تیر 1305 ش/ 10 ژوئیۀ 1926 م، هم‌زمان با افتتاح ششمین دورۀ مجلس شورای ملی، روزنامه‌ای به نام اطلاعات در تهران منتشر شد. مدیرمسئول آن در سرمقالۀ نخستین شماره، زیر عنوانِ «مرکز اطلاعات و نظریات آن»، هدف از انتشار این روزنامه را چنین شرح داده بود: «این روزنامه به‌طور یومیه و مرتب انتشار خواهد یافت و حاوی اخبار و حوادث کلیۀ نقاط ایران و تفصیل پاره‌ای حوادث مهمۀ دنیا و اخبار خارجه و بعضی مطالب سودمند می‌باشد. محسناتی که این روزنامه خواهد داشت، ما فعلاً شرح نمی‌دهیم. البته پس از انتشار دائم مورد آزمایش عموم واقع خواهد شد» (ص 1).
مرکز اطلاعات یادشده در سرمقاله، مؤسسه‌ای بود که در شهریور 1302/ سپتامبر 1923 توسط عباس مسعودی در بالاخانه‌ای در خیابان علاءالدوله (فردوسی کنونی) تأسیس شده بود و به کار تهیۀ خبر برای روزنامه‌ها مشغول بود (مسعودی، عباس، 7).
پس از چندی، ادامۀ کار مرکز خبر اطلاعات بنابه اسباب گوناگون، ازجمله مسائل مالی، با دشواری روبه‌رو شد. درنتیجۀ این دشواریها، مسعودی بر آن شد تا در اواخر سال 1304 ش، مرکز خبری خود را با انتشار روزنامه‌ای با همین نام از خطر تعطیلی نجات دهد. خود وی دربارۀ این تصمیم می‌نویسد: «اگر روزنامه‌هایی که در آن روز منتشر می‌شد، قیمت اشتراک اخباری را که از مرکز اطلاعات دریافت می‌کردند، مرتب و به حد کافی می‌پرداختند، روزنامۀ اطلاعات به وجود نمی‌آمد، بلکه درعوض یک دایرۀ خبرگزاری مهم در مملکت تأسیس می‌شد» (همانجا).
پیش از انتشار اطلاعات، روزنامه‌ای با همین نام به سردبیری میرزا علی خان زنجانی و مدیرمسئولی حسین خان، در 1331 ق/ 1913 م، به دو زبان فارسی و فرانسوی منتشر می‌شد (صدر هاشمی، 1/ 198) که در 18 شوال 1334 ق/ 18 اوت 1916 م، با اوج‌گیری جنگ جهانی اول، تعطیل شد و با یادداشتی با عنوان «خداحافظی موقتی اطلاعات» برای همیشه از صحنۀ مطبوعات کشور رخت بربست (همو، 1/ 199).
شمارۀ دوم روزنامۀ اطلاعات، پس از یک ماه وقفه، در 19 مرداد 1305 ش/ 10 اوت 1926 م در دو صفحه منتشر شد. قیمت هر نسخه 4 شاهی بود و نخستین شماره‌های آن در مطبعۀ سربیِ روشنایی به چاپ می‌رسید. صفحات روزنامه از ابتدای سال دوم انتشار به 4 صفحه افزایش یافت. همچنین از این سال بود که چاپ عکس و تصویر در روزنامه آغاز شد (مسعودی، عباس، 8، 11، 12، 20؛ صدر هاشمی، 1/ 202).
عباس مسعودی، مؤسس روزنامۀ اطلاعات، فرزند حاج محمدعلی در 1274 ش/ 1895 م، در تهران متولد شد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در دارالفنون گذراند و پس از آن به حرفۀ روزنامه‌نگاری روی آورد. وی افزون‌بر حرفۀ اصلی خود، به کار سیاست نیز پرداخت و در دوره‌های دهم تا پانزدهم مجلس شورای ملی، وکیل مجلس شورای ملی شد و از دورۀ اول تا پایان عمر به نمایندگی مجلس سنا درآمد. عباس مسعودی در 28 خرداد 1353 ش/ 18 ژوئن 1974 م، در پشت میز کار خود در روزنامۀ اطلاعات از دنیا رفت (مسعودی، فرهاد، 5- 8، 194-195، 301-304؛ شجیعی، 364؛ پروین، بش‍‌ ). پس از آن فرهاد مسعودی، فرزند ارشد وی، ادارۀ روزنامه را بر عهده گرفت و تا بهمن 1357 بر آن مسند قرار داشت (همو، بش‍‌ ).
در انقلاب 1357 ش که نارضایتی عمومی و آشوبها به اوج رسید، مطبوعات ایران، به‌ویژه اطلاعات و کیهان، با موقعیتی تازه و پرتنش روبه‌رو شدند و به حمایت از معترضان روی آوردند؛ حمایتی که به اعتصاب عمومی پنج‌روزۀ مطبوعات در 18 مهر 1357 ش/ 10 اکتبر 1978 م منجر شد (همو، بش‍ ؛ اطلاعات 80 سـال، 1/ 351؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله).
در 26 دی 1357 ش/ 16 ژانویۀ 1979 م، تیتر صفحۀ نخست اطلاعات با بزرگ‌ترین حروفی که روزنامه تا آن زمان به کار برده بود، این بود: «شاه رفت» (پروین، بش‍‌ ).
با پیروزی انقلاب، روزنامۀ اطلاعات چندی از سوی شورای کارکنان مؤسسه و در هماهنگی با شورای انقلاب اسلامی اداره شد. در 15 شهریور 1358 ش/ 6 سپتامبر 1979 م، روزنامه با حکم دادستان انقلاب اسلامی مصادره شد و پس از آن، تحت نظارت بنیاد مستضعفان قرار گرفت. به‌دنبال این اقدام، حسین بنکدار (حاج عبدالوهاب) از سوی بنیاد به مدیریت روزنامه منصوب شد تا در کنار شورای انتخابی از سوی کارکنان، امور جاری روزنامه را هدایت کند. بنکدار پس از چندی جای خود را به پورکاشف داد که تا اردیبهشت 1359 در این سمت باقی بود (همان؛ اطلاعات 80 سال، 3/ 565).
در 20 اردیبهشت 1359 ش/ 10 مۀ 1980 م، سید محمود دعایی از سوی رهبر انقلاب به سرپرستی مؤسسۀ اطلاعات منصوب شد. در 11/ 10/ 1365 ش با موافقت رهبر انقلاب، اطلاعات از بنیاد منتزع شد و به‌طور مستقیم زیر نظر رهبری قرار گرفت (همان، 3/ 575).

گسترش اداری سازمان

ساختار مؤسسۀ فرهنگی اطلاعات در ابتدای تأسیس مشتمل بر 3 بخش نویسندگی، اداری و فنی بود («سازمان ... »، 1، 2)، اما به‌تدریج این ساختار به‌سبب رشد تکنولوژی، به‌ویژه در زمینۀ صنعت چـاپ و گسترش فعالیتهای کمی و کیفی روزنامه، رو به توسعه گذاشت. در گام نخست با تهیۀ ساختمانی در ابتدای خیابان خیام (در گذشته جلیل‌آباد)، دفتر روزنامه به آنجا منتقل شد و تا آبان 1379/ نوامبر 2000 که بار دیگر با افتتاح رسمی به ساختمانی نوساز در خیابان میرداماد نقل مکان کرد، همۀ کارهای روزنامه، از تهیۀ خبر تا چاپ و توزیع، در آنجا صورت گرفت (صدر هاشمی، 1/ 208؛ اطلاعات 80 سال، 5/ 1014- 1019).
مؤسسۀ اطلاعات از دهۀ دوم تأسیس به‌بعد، افزون‌بر روزنامۀ اطلاعات، بر شمار نشریات خود افزود و به‌این‌ترتیب، فعالیتهای خود را گسترش داد. نخست روزنامۀ ژورنال دو تهران به زبان فرانسوی از 24 اسفند 1313 ش/ 15 مارس 1935 م آغاز به انتشار کرد. در ابتدای سال 1320 ش، با انتشار مجلۀ اطلاعات هفتگی، شمار نشریات مؤسسۀ اطلاعات به 3 افزایش یافت. این شمار با انتشار 9 نشریۀ دیگر تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به 12 نشریه رسید. آن 9 نشریه عبارت بودند از: 1. اطلاعات ماهانه (از 1/ 1/ 1327 ش)؛ 2. اطلاعات هوایی (از تاریخ 26/ 3/ 1327 ش)؛ 3. روزنامۀ تهران جورنال، به زبان انگلیسی (از تاریخ 31/ 1/ 1333 ش)؛ 4. اطلاعات کودکان (از تاریخ 28/ 12/ 1335 ش) که از 1343 ش به اطلاعات دختران و پسران تغییر نام یافت؛ 5. اطلاعات بانوان (از تاریخ 12/ 1/ 1336 ش) که پس از انقلاب به پویندگان راه زینب تغییر نام داد (نک‍ : مآخذ) و تا سال 1360 ش منتشر شد؛ 6. اطلاعات جوانان (از تاریخ 20/ 9/ 1337 ش) که نام آن از مهر 1345 به اطلاعات جوانان امروز تغییر کرد؛ 7. اطلاعات سالانه (از اسفند 1338)؛ 8. الاخاء (مجلۀ خبری و فرهنگی)، به زبان عربی (از مهر 1339)؛ 9. مجلۀ ورزشی دنیای ورزش (از مهر 1349).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، انتشار نشریات ژورنال دو تهران، تهران جورنال، الاخاء، اطلاعات دختران و پسران و اطلاعات سالانه متوقف شد. اطلاعات هوایی و اطلاعات ماهانه نیز پیش از آن از انتشار بازمانده بودند ( اطلاعات 80 سال، 3/ 559؛ پروین، بش‍ ؛ مسعودی، عباس، 244-245؛ برزین، مطبوعات ... ، 53، 70، سیری ... ، 18-21، 96؛ مجیدی، 130، 168).
مؤسسۀ اطلاعات (ایران‌چاپ) به‌جای نشریاتِ ازانتشاربازماندۀ خود، از اواسط دهۀ 1360 ش دست‌به‌کار انتشار نشریات جدیدی شد. این نشریات عبارت‌اند از: اطلاعات علمی، از 1364 ش («اول ... »، 3)؛ اطلاعات سیـاسی ـ اقتصـادی، از مهر 1365 (پروین، بش‍‌ )؛ نشریۀ سهند، به زبان ترکی، از تیر 1364 تا اسفند 1374؛ ماهنامۀ ادبی ادبستان، از دی 1368 تا مرداد 1373 («سخن ... »، 3)؛ اطلاعات بین‌المللی، از 23 اسفند 1372 تا مرداد 1394 («سرمقاله»، 1، 2)؛ اطلاعات حکمت و معرفت، از اسفند 1384 (رحمتی، 9-10)؛ «نشریۀ تهران»، به زبان فرانسوی، از شهریور 1384.
امروزه (1397 ش) به‌جز روزنامۀ اطلاعات، نشریات اطلاعات هفتگی، اطلاعات جوانان امروز، دنیای ورزش، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، اطلاعات حکمت و معرفت، «نشریۀ تهران» به زبان فرانسوی، و اطلاعات سال به‌طور مرتب منتشر می‌شوند.
روزنامۀ اطلاعات در طول این سالها 5 بار و هر بار برای مدتی از ادامۀ انتشار بازماند. این تعطیلیها دو بار با دستور حکومتهای وقت و 3 بار نیز اختیاری بود.
نخستین توقف در پی حوادث 17 آذر 1321 ش/ 8 دسامبر 1942 م بود. در آن زمان در پی اغتشاشاتی که در تهران رخ داد، به دستور دولت احمد قوام همگی مطبوعات، به‌استثنای یک روزنامه، توقیف شدند. انتشارنیافتن اطلاعات در کنار دیگر نشریات، 43 روز به طول انجامید (نک‍ : مسعودی، عباس، 231-236؛ صدر هاشمی، 1/ 203).
تعطیلی دوم در جریان کودتای 28 مرداد 1332 ش/ 19 اوت 1953 م، رخ داد. اطلاعات که در فاصلۀ 25 تا 27 مرداد اخبار شکست کودتای اول برضد دولت دکتر مصدق را منتشر کرده بود، در روزهای 28، 29 و 30 مرداد منتشر نشد و در روز 31 مرداد بدون هیچ‌گونه توضیح دربارۀ تعطیلی سه‌روزه، دوباره انتشار خود را از سر گرفت (نک‍ : شم‍ 168‘8- 169‘8؛ برزین، همان، 39؛ پروین، بش‍‌ ).
پس از سرنگونی دولت مصدق، اطلاعات موضعی محافظه‌کارانه گرفت و مصلحتش را در این دانست که همسو با خط‌مشی دولتهای مختلفی باشد که از پس هم سر کار آمدند، و بدین‌ترتیب به روزنامه‌ای نیمه‌رسمی بدل شد (همو، بش‍‌ ).
سومین توقف انتشار اطلاعات در جریان اعتصاب پنج‌روزۀ مطبوعات در 18 مهر 1357 ش/ 10 اکتبر 1978 م صورت گرفت؛ اما در روز 23 مهر مطبوعات اعتصابی و ازجمله اطلاعات، انتشار خود را از سر گرفتند. تیتر اول روزنامۀ اطلاعات چنین بود: «اعتصاب مطبوعات به پیروزی کامل رسید». این روزنامه در گزارش مشروحی اسباب و چگونگی اعتصاب مطبوعات را شرح داد؛ در مقدمۀ این گزارش آمده بود: «به‌دنبال اعتصاب مطبوعات به‌عنوان اعتراض به حضور مأمور سانسور، همدلی و همراهی هموطنان در همۀ گروهها و طبقات از نیمروز چهـارشنبه آغـاز شد ... » (شم‍ 733‘15، ص 1؛ اطلاعـات 80 سال، 1/ 351).
اما پس از 22 روز بار دیگر اعتصاب مطبوعات در پشتیبانی از حرکت توده‌های مردم و در اعتراض به کشتار دانش‌آموزان و دانشجویان، در جریان وقایع 13 آبان 1357 ش/ 4 نوامبر 1978 م، در دانشگاه تهران، آغاز شد. این اعتصاب تا 16 دی به طول انجامید (همان، 1/ 358- 359؛ معادیخواه، بش‍‌ ).
پنجمین و آخرین توقف انتشار اطلاعات در اردیبهشت 1362 رخ داد. دلیل این توقف سه‌روزه، سوءتفاهمی بود که براثر تغییر چاپ روزنامه رخ داد. به‌گفتۀ محمود دعایی، مدیرمسئول وقت روزنامه: «یک روز صبح در سال 1362 ش من در دفتر کارم نشسته بودم ... آقای انصاری از جماران زنگ زد و گفت که امام فرمودند تا اطلاع ثانوی اطلاعات چاپ نشود ... ما ریشه‌یابی کردیم و بالأخره معلوم شد که تصادفاً آن روز صفحات لایی روزنامه در منطقۀ تجریش و جماران توزیع نشده بود ... صبح آن روز وقتی ما آمدیم، دیدیم در صفحات لایی که روز قبل چاپ شده است، عبارتی چاپ شده است که غلط چاپی زشتی در آن وجود دارد ... ما لایی را جمع کردیم ... به‌دلیل حساسیت منطقۀ تجریش و جماران ... [لاییهای] اصلاح‌شده ... را به آنجا نفرستاده بودند ... امام ناراحت شدند و گفتند: چرا این روزنامه با این شکل به دست من می‌رسد و با روزنامه‌هایی که در سطح شهر پخش می‌شود، فرق دارد. تصادفاً همان روز در قسمت لایی روزنامه مطلبی از کتاب مباحث اقتصادی استاد مطهری نقل شده بود و امام قبلاً دستور داده بودند که در این کتاب تجدیدنظر شود. تلقی امام این بود که ما کتابی را که به‌منظور بررسی تا اطلاع ثانوی ممنوع شده است و نمی‌بایست چاپ شود، چاپ کرده‌ایم و ... برای اینکه امام ... از این امر مطلع نشود، لایی روزنامه را هم به دست ایشان نرسانده‌ایم ... امام تعبیر زیبایی کرد و گفت: من لنین نیستم که استالین یک روزنامۀ مخصوص او چاپ می‌کرد ... وقتی بالأخره ما موفق شدیم نزد ایشان توضیح بدهیم، اجازه دادند که روزنامه از توقیف دربیاید» (دعایی، 201-204).
در طول سالهای انتشار اطلاعات، بسیاری از بزرگان عالم فرهنگ، سیاست، ادب و هنر، دانشگاهیان، و استادان حوزه‌های مختلف علمی، دینی و فرهنگی با آن همکاری دائم یا مقطعی داشتند. از جملۀ اینان می‌توان به سعید نفیسی، محمد معین، محمدعلی جمال‌زاده، احمد شاملو، نصرالله فلسفی، عباس اقبال آشتیانی، عبدالحسین نوایی، محمدابراهیم باستانی پاریزی، محمدرضا شفیعی کدکنی، عبدالحسین زرین‌کوب، محمدعلی اسلامی ندوشن و بهاءالدین خرمشاهی اشاره کرد (نک‍ : پروین، بش‍ ؛ اطلاعات 80 سال، 3/ 576، 578- 579؛ برزین، مطبوعات، 56).
حدود یک سده حضور در عرصۀ اطلاع‌رسانی، معلول مشی میانه و معتدل روزنامۀ اطلاعات بوده است که البته این به‌معنای نبود تأثیرگذاری آن نیست. اطلاعات در عرصۀ خبررسانی در زمینه‌های مختلف همواره به‌عنوان روزنامه‌ای مؤثر مطرح بوده است. صدر هاشمی دربارۀ تأثیر اطلاعات در سالهای میانی انتشار آن می‌نویسد: «روزنامۀ اطلاعات اولاً به‌علت بی‌طرفی که نوعاً در قضایا و حوادث پیش گرفته و ثانیاً انتشار مرتب آن ... خوانندگان زیادی در ایران دارد» (1/ 207). به‌دلیل همین جایگاه تأثیرگذار در میان مردم بود که رژیم پهلوی در 1356 ش روزنامۀ اطلاعات را برای حمله به رهبر انقلاب انتخاب کرد. مقالۀ احمد رشیدی مطلق با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» که در 17 دی 1356 ش/ 7 ژانویۀ 1978 م در اطلاعات به چاپ رسید، سرمنشأ تحولات منجـر بـه پیروزی انقلاب گـردیـد (شم‍ 506‘15، ص 7؛ معادیخواه، بش‍‌ ).
مشی اطلاعات پس از پیروزی انقلاب، همچون سالهای پیش از آن، مشی اعتدالی و پرهیز از ورود به اختلافات جناحهای سیاسی بوده است.

مآخذ

اطلاعـات، تهران، 1305 ش، شم‍ 1، 1332 ش، شم‍ 168‘8- 169‘8، 1356 ش، شم‍ 506‘15، 1357 ش، شم‍ 733‘15؛ اطلاعـات 80 سال، تهران، 1389 ش؛ اطلاعات بانوان (پویندگان راه زینب)، تهـران، 1359 ش، شم‍ 7؛ «اول العلـم»، اطلاعـات علمـی، تهـران، 1364 ش، س 1، شم‍ 1؛ برزین، مسعود، سیری در مطبوعات ایران، تهران، 1344 ش؛ همو، مطبوعات ایران (1343-1353 ش)، تهران، 1354 ش؛ پروین، ناصرالدین، «روزنامۀ اطلاعات در گذر تاریخ»، ترجمۀ بهرنگ رجبی، تاریخ ایرانی (مل‍‌ )؛ دعایی، محمود، گوشه‌ای از خاطرات، تهران، 1387 ش؛ رحمتی، انشاءالله، «حکمت اسلامی ـ ایرانی»، اطـلاعات حکمت و معرفت، تهران، 1384 ش، س 1، شم‍ 1؛ «سازمان مؤسسۀ فرهنگی اطلاعات»، ضمیمۀ کتاب اطلاعات در یک‌ربع قرن (نک‍ : هم‍ ، مسعودی، عباس)؛ «سخن کوتاه ... »، ادبستـان، تهـران، 1368 ش، س 1، شم‍ 1؛ «سرمقـاله»، اطلاعـات [بیـن‌المـللـی]، لنـدن، 1994 م/ 1372 ش، شم‍ 1؛ شـجیعـی، زهـرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست‌ویک دورۀ قانون‌گذاری، تهران، 1344 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جرائد و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ مجیدی، محمدرضا و اکبر ملکیان، نگاهی به مطبوعات از نظر کمی و کاربرد واژه، تهران، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی؛ مسعودی، عباس، کتاب اطلاعات در یک‌ربع قرن، تهران، 1329 ش؛ مسعودی، فرهاد، پیروزی لبخند، تهران، 1354 ش؛ معادیخواه، عبدالمجید، « اطلاعات برای خودکفایی مؤسسۀ مطبوعاتی شد»، گفت‌وگو با سمیه متقی، تاریخ ایرانی (مل‍‌ )؛ نیز:

Tarikhirani, www.tarikhirani.ir (acc. Dec. 2, 2017).
امیر طیرانی