اطلاع

اطلاع \ettelāʾ\، نخستین روزنامۀ نیمه‌رسمی تهران که از سوی وزارت انطباعات منتشر می‌شد (1298-1325 ق/ 1881-1907 م) و الزاماً اخبار رسمی در آن درج نمی‌گردید. 
روزنامۀ اطلاع به عنوان مکمل روزنامۀ رسمی ایران و به دستور مستقیم ناصرالدین شاه در 27 ربیع‌الآخر 1298 منتشر شد. ناصرالدین شاه در شکارگاه جاجرود دستور انتشار این روزنامه را صادر کرد (اعتمادالسلطنه، 103). دربارۀ روزنامۀ اطلاع گفته‌اند که دولت ایران این روزنامه را برپا کرد تا جایی برای اختر استانبول در ایران نباشد (نک‍ : پروین، 1/ 187).
روزنامۀ ایران در سال 1298 ق دربارۀ چرایی انتشار اطلاع اعلام کـرد (شم‍ 450، ص 1) که روزنـامۀ رسمی ایران امکان درج اخبار مربوط به وقایع و حوادث «تمام کرۀ ارض» را ندارد؛ ازاین‌رو روزنامه‌ای دیگر به‌صورت هفتگی منتشر، و به مشترکین روزنامۀ ایران به‌صورت رایگان ارسال خواهد شد. بنابر این بود که روزنامۀ اطلاع هر هفته دوشنبه‌ها منتشر شود. در همین اطلاعیه تصریح شده بود که این روزنامه «ابداً مقید به قید رسمیت نیست» و وقایع و حوادث عمده که در تمام کرۀ ارض به‌واسطۀ تلگرافها یا روزنامه‌ها به ادارۀ مطبعه می‌رسد، با نهایت دقت ترجمه، و در این روزنامه منتشر خواهد شد (همانجا).
روزنامۀ اطلاع همانند روزنامۀ ایران زیر نظر محمـدحسـن خـان صنیع‌الدوله ــ کـه بعدهـا ملقـب بـه اعتمـادالسلطنه شـد ــ منتشر می‌شـد. بخـش عمده‌ای از مطالب اطلاع ــ دست‌کم در سالهای نخست آن ــ توسط ایشان ترجمه می‌شد (اعتمادالسلطنه، 75، 225؛ صدر هاشمی، 1/ 383). 
دو دهه پس از انتشار روزنامۀ اطلاع، در سالهای 1321 تا شعبان 1323/ اکتبر 1950، نام میرزا علی‌محمد خان شیبانی ملقب به مجیرالدوله در کنار نام میرزا محمد ندیم‌السلطان وزیر انطباعاتِ وقت، در سرلوحۀ روزنامه درج شد. گفتنی است میرزا علی‌محمد خان مجیرالدوله از آغاز انتشار روزنامۀ اطلاع در کار نویسندگی و چاپ آن مشارکت داشت. او از کارکنان وزارت انطباعات و ناظم دارالطباعه بود و سپس‌تر به ریاست و مدیریت کل ادارۀ انطباعات و روزنامجات ایران رسید ( ایران، 1315 ق، شم‍ 933، ص 4، نـیــز نک‍ : 1294 ق، شم‍ 317، ص 4). مجیرالدوله خود گفته است که روزنامۀ اطلاع به قلم و نگارش او ایجاد شد و مقصود این بود که وقایع و اخبار خارجه که در گذشته گاهی در ذیل روزنامۀ رسمی ایران درج می‌شد، جدا از روزنامۀ رسمی منتـشـر شـود ( نـدای وطـن، 1325 ق، شم‍ 139، ص 4؛ پروین، همانجا). 
در کـار ترجمۀ مطالب اطلاع کسانی دیگر مانند محمد حسین فروغی و دکتر طولوزان، پزشک ناصرالدین شاه، نیز مشارکت داشتند. میرزا علی‌محمد خان کاشانی که بعدها ناشر روزنامه‌های ثریا و پرورش در قاهره شد، در روزنامۀ اطلاع سمت منشیگری داشت. همچنین قرار بود در مدت اقامت سید جمال‌الدین اسدآبادی در ایران، مدیریت اطلاع به او واگذار شود که عملی نشد (همانجا).
روزنامۀ اطلاع از این جهت قابل توجه است که برای نخستین بار به‌عنوان یک روزنامۀ چاپ وزارت انطباعات ایران، روشی نو و متفاوت با رویۀ دیگر روزنامه‌های دولتی را در پیش گرفت. اطلاع به‌جای درج اخبار رسمی ــ که کاری متداول در روزنامه‌های رسمی آن دوره بود ــ نخست با انتشار نوشته‌ای دائمی بر سربرگ خود، مسلک و روش خود را معرفی کرد و از شمارۀ چهارم نوشت: «این روزنامه به‌کلی از قید رسمیت خارج است و هرکس آرتیکل و مطلبی که مفید به حال ملت و اطلاع عامه باشد و مناقض دین و دولت نباشد، به ادارۀ اطلاع بفرستد، در این روزنامه نوشته می‌شود». گفتنی است اطلاع این مشی را تا پایان انتشار خود حفظ کرد. در سرلوحۀ نخستین شماره از سال بیست‌وپنجم آن نیز چنین عبارتی به چاپ رسید: «این جریده از هر نوع سیاسی و ادبیات قدیمه و جدیده و مطالب مفیده در منافع دولتی و مصالح ملتی و تاریخ و ژغرافی و غیره و غیره نگاشته می‌شود ... هریک از دانشمندان ایران و فضلای بلدان لایحه‌ای که مفید به حال مردم باشد و منافی با ملت و دولت نباشد، به اداره بفرستد، در کمال منت درج خواهد شد».
اطلاع در آغاز انتشار با کمی تقدم و تأخر به‌صورت هفتگی منتشر، و برای مشترکان روزنامۀ ایران به صورت رایگان ارسال می‌شد. روزنامه تا شمارۀ 13 چاپ سنگی بـود و از 15 رمـضـان 1298 (شم‍ 13) تـا صـفـر 1303 (شم‍ 106) با حروف سربی به چاپ رسید. اعتمادالسلطنه در روزنامۀ خاطرات خود نوشته است که حروف سربی برای چاپ روزنامۀ اطلاع به مباشرت دکتر طولوزان، و با پرداخت 500 تومان از اروپا خریداری شد (ص 103). در شمارۀ 106 اطلاع (ص 1) آگهی شده بود که به دلیل تعمیر و اصلاح حروف چاپی، روزنامۀ اطلاع از این پس به‌صورت لیتوگرافی و با چاپ سنگی چاپ زده خواهد شد (همانجا). انتشار اطلاع از آغاز سال بیست‌وپنجم آن (ذیحجۀ 1320) دیگربار به‌صورت چاپ حروفی ادامه یافت. 
با انتشار روزنامۀ اطلاع شماری از مقالات اجتماعی و فرهنگی از سوی نویسندگان ایرانی در این روزنامه چاپ و منتشر شد. ارسال یادداشتهایی با عنوان مراسلات برای ادارۀ اطلاع، و چاپ و انتشار آنها در روزنامه کاری معمول بود. این یادداشتها بیشتر مسائل اجتماعی آن روزگار را به چالش می‌کشیدند (رضوانی، 175). ویژگی دیگر اطلاع ترجمه و انتشار مقاله‌ها و مطالبی بود که در روزنامه‌های معتبر اروپایی همچون روزنامۀ «لو تان»1 چاپ فرانسه منتشر می‌شد. به نظر می‌رسد «مقالۀ علمیه، زمان غیرتاریخی ینگی‌دنیا» که از شمارۀ 53 اطلاع منتشر شد، در شمار نخستین مقاله‌ها در موضوع انسان‌شناسی و حاصل تحقیقات و مطالعات جدید اروپایی و آمریکایی بود که با ترجمۀ محمدطاهر میرزای قاجار برای نخستین بار در این روزنامه منتشر شده است. 
اهمیت روزنامۀ اطلاع به ماهیت نیمه‌رسمی آن مربوط است. نپرداختن به اخبار رسمی همچون گزارشهای اردوی همایون و حکام ولایات، امکان انتشار مقالات علمی و فرهنگی در این روزنامه را فراهم می‌کرد. افزون‌بر ترجمۀ مقاله‌های خارجی در روزنامۀ اطلاع، شمار قابل ملاحظه‌ای از نویسندگان ایرانی مقاله‌هایی در این روزنامه منتشر می‌کردند. از جملۀ کسانی که از انتشار روزنامۀ اطلاع استقبال کرده‌اند، می‌توان از میرزا یوسف خان مستشارالدوله ( اطلاع، 1298 ق، شم‍ 6) یاد کرد. انتشار اطلاع از سوی روزنامه‌های خارجی همچون اختر استانبول و مفرح القلوب چاپ کراچی نیز مورد استقبال قرار گرفت (همان، شم‍ 16، ص 2).
در پی اعلان روزنامه مبنی‌بر اینکه مقالات و نوشته‌های مفید را منتشر خواهد کرد، شماری از مقالات و مراسلات به دفتر روزنامه ارسال، و در آن منتشر شد؛ ازجمله پیشنهاد شد که افزون‌بر موضوعات سیاسی به مطالبی در زمینۀ تجارت، صناعت و زراعت نیز در روزنامه پرداخته خواهد شد (همان، شم‍ 8). 
از نخستین مقاله‌های روزنامه می‌توان به انتشار مجموعه مقاله‌هایی در موضوع مقیاس فرسخ یاد کرد که کسانی همچون میرزا یوسف خان مستشارالدوله (همان، شم‍ 20، نیز شم‍ 34، ص 3) و نجم‌الملک منجم‌باشی و معلم کل علوم ریـاضی (همان، شم‍ 26، ص 3) و هوتم شیندلر مستشار تلگراف در ایران (همان، شم‍ 26-27) نویسندگان آن بودند. همچنین از ترجمه‌های قابل توجه، به مقاله‌ای با عنوان «در تحقیق نژاد انسان» که دربارۀ میمونهای شبه‌انسان و پیدایش نظریۀ داروین بود، می‌توان اشاره کرد (همان، شم‍ 23، نیز شم‍ 26، ص 4). 
روزنامۀ اطلاع همانند روزنامه‌های مدرن اروپایی، قسمتی به‌عنوان پاورقی داشت که بخشهای مختلف یک کتاب به‌تدریج در آن درج می‌شد. این روزنامه از شمارۀ 10 خود کتاب جغرافیای تمام روی زمین را به تدریج به صورت پاورقی منتشر کرد. 
از اقدامات قابل توجه مدیران روزنامۀ اطلاع این بود که در همان سال اول انتشار (شم‍ 30، ص 4) از خوانندگان خود درخواست کردند مقاله‌هایی در زمینۀ ترقی مُلک و ملت برای روزنامه ارسال کنند. این درخواست روزنامه با شگفتی و ناباوری از سوی برخی خوانندگان روبه‌رو شد (نک‍ : همان، شم‍ 31، ص 2).
انتقاد از وضعیت اجتماعی و بهداشت شهر تهران از دیگر مقاله‌هایی بود که اطلاع منتشر کرد. برای نمونه، در مقاله‌ای از نبود نظم و مسئولیت‌پذیری پزشکان در تهران سخن گفته شده است (همان، شم‍ 35، ص 2). گفتنی است در این مقاله، نویسنده مدعی شده است که روزنامۀ اطلاع نمی‌تواند مقاله‌های انتقادی منتشر کند و نوشته است: «دو مرتبه که راست بنویسی، روزنامۀ اطلاع منسوخ شده، مغرضین اسبابی برایت فراهم می‌آورند». از دیگر موضوعاتی که در نوشته‌های روزنامۀ اطلاع به آن توجه می‌شد، مسئلۀ رعایت بهداشت و حفظ‌الصحۀ شهری بود. برای نمونه، مقاله‌ای با نام مستعار منتشر شد دربارۀ اینکه شست‌وشوی لباس نوزادان در آبهای جاری، و آلوده‌کردن آبهای آشامیدنی باید متوقف گردد (همان، شم‍ 36).
روزنامۀ اطلاع از درج برخی نوشته‌ها و مقاله‌هایی که ادب روزنامه‌نگاری را رعایت نمی‌کردند، خودداری می‌کرد؛ برای نمونه، در شمارۀ 35 نوشته شده بود: «کسی دربارۀ مقالۀ فرسخ مستشارالدوله مطلبی فرستاده بود که چون از سبک روزنامه خارج بود، درج نشده است». گفتنی است مجیرالدوله از سانسور و حذف برخی مطالب و مقاله‌ها در روزنامۀ اطلاع سخن دارد ( ندای وطن، 1325 ق، شم‍ 139، ص 4).
با به‌سلطنت‌رسیدن مظفرالدین شاه، انتشار روزنامۀ اطلاع همچنان ادامه یافت. گرچه روزنامه‌های دیگری همچون تربیت در تهران منتشر می‌شدند و به نوبۀ خود رقیبی برای روزنامۀ غیررسمی اطلاع به شمار می‌آمدند. روزنامۀ اطلاع در آخرین سالهای انتشار آن هر دو هفته یک‌بار منتشر می‌شد و از اواخر سال 1324 ق، انتشار این روزنامه نامنظم، و گاه ماهی یک شماره منتشر شد. آخرین شمارۀ این روزنامه گویا در 6 صفر 1325 به چاپ رسیده است.

مآخذ

اطلاع، تهران، 1298-1325 ق؛ اعتمادالسلطنه، محمد حسن، روزنامۀ خاطرات، تهران، 1345 ش؛ ایران، تهران، 1288-1320 ق؛ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان، تهران، 1377 ش؛ رضوانی، محمداسماعیل، «سیری در نخستین روزنامه‌های ایران»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1346 ش، شم‍ 8؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ ندای وطن، تهران، 1324-1327 ق.

مسعود تاره