اریسمانی

اریسمانی / ʔarīsmânī/ ، از گویشهای مرکزی ایران، که در روستای اریسمان، از توابع بخش امامزاده، شهرستان نطنز رایج است.
روستای اریسمان در 20‌کیلومتری شمال شهر نطنز و حدود  130‌کیلومتری شمال اصفهان قرار دارد. این روستا، بنابر سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395 ش، 018‘2 تن جمعیت داشته است («درگاه ... »، بش‍‌ ).
گونه‌های مشابه گویش اریسمانی در بادرود و روستاهای آن مانند خالدآباد، فَمی و دِه‌آباد رایج است. اریسمانی، در کنار بادرودی و دیگر گویشهای منطقۀ نطنز، در شاخۀ شمال‌شرقی از گویشهای مرکزی قرار می‌گیرد (ویندفوهر، 242-252). در چهارچوب گویشهای بادرود، اریسمانی با داشتن ویژگیهایی خاص، از دیگر گویشهای این منطقه متمایز می‌شود؛ برای نمونه، اریسمانی با تمایز جنس در اسم، صفت، ضمیر و فعل از بادرودی، و فَمی با این ویژگیهای آوایی از اریسمانی متمایز می‌شود: / y/  میان‌واکه‌ای اریسمانی در فمی به g مبدل شده است؛ مثلاً kuga «سگ»، âsigow «آسیاب»، nugin «آنها» در فمی و kua «سگ»، âsiyow «آسیاب»، nuin «آنها» در اریسمانی؛ / ü/  اریسمانی در فمی، / ī/  شده است، مثلاً pīr «پسر» و sīr «سرخ» در فمی و pür و sür در اریسمانی؛ -ǰ آغازی ایرانی باستان در فمی، -y شده، و در اریسمانی، -ǰ مانده است، مثلاً yan «زن» در فمی و ǰεn «زن» در اریسمانی.

پیشینه پژوهش

تنها پژوهشی که تاکنون دربارۀ گویشهای بادرودی صورت گرفته، گزارش کوتاهی است از احسان یارشاطر با عنوان «Bādrūdi» (Iranica, 1989, vol. III) که برپایۀ داده‌هایی است که وی در 1969 م از روستای باد (بادرود کنونی) گردآورده بود. شرحی که در دنبالۀ مقاله از این گویش به دست داده می‌شود، بر‌پایۀ داده‌هایی است که نگارندگان این مقاله ضمن تحقیقات میدانی خود در خرداد و مهر 1395 ش از روستای اریسمان گرد آورده‌اند.

ویژگیهای آوایی

واکه‌های اریسمانی کم‌و‌بیش مانند واکه‌های دیگر گویشهای مرکزی‌اند و عبارت‌اند از: واکه‌های کوتاه / a/ ، / e/ ، / o/ ، واکه‌های کشیدۀ / â/ ، / ū/ ، / ü/ ، / ī/  و دو واکۀ مرکب / aw/  و / ay/ . واکۀ پیشین‌شدۀ / ü/  از نظر تاریخی یا بازماندۀ / ū/  دورۀ باستان و میانه است، مانند xün «خون» و šü «شوهر» یا بازماندۀ کشش جبرانی / u/  دورۀ میانه پیش از h است، مانند pür «پسر»، sür «سرخ». واکۀ مرکب / aw/  بازماندۀ / ab/  در جایگاه غیرپایانی است، مثل awrü «ابرو» و sawz «سبز»؛ درحالی‌که -ab پایانی به -av تبدیل شده است، مانند eššav «دیشب» و lav «لب».
این واج‌گونه‌های آزاد در برخی از واژه‌ها به جای واجهای اصلی به کار می‌روند: همانند دیگر گویشهای مرکزی، واج‌گونۀ آزاد [ε] به جای / a/ ، مثل/ ǰεn «زن»؛ واجگونۀ [ö] به جای / o/ ، öšpöš «شپش»؛ واجگونۀ [u] به جای / o/ ، angušt «انگشت»؛ واجگونۀ [ā] به جای / â/ ، amā «ما»؛ واجگونۀ [å]، با ارزش آوایی [ɔ:] در الفبای IPA، در هجای باز پیش از [y] و [w]، به جای / â/ ، to-m nadiyåyī «تو را ندیدم» (تحقیقات ... ).
همخوانهای اریسمانی مانند همخوانهای دیگر گویشهای مرکزی است، با این تفاوت که اریسمانی / ž/  ندارد و به جای آن، /ǰ/  دارد. از میان دگرگونیهای آوایی متأخر این گویش به این نمونه‌ها می‌توان اشاره کرد: -n پایانی پس‌واکه‌ای حذف، و واکۀ پیش از آن خیشومی می‌شود، ozõ «زبان»، nâ-š vīnõ «نمی‌بینمش»؛ حذف -d و -rd پایانی از ماده‌های ماضی فعلهایی که شناسه نمی‌گیرند: ba-dūn xa «خوردید»،  bama «آمد» (در ‌برابر bamdī «آمدی»)؛ حذف x- آغازی پیش از واکه و پیش از r، rīn- «مادۀ مضارع خریدن»، ošk «خشک»، rūs «خروس»، uša «خوشه»، at-/ as- «خوابیدن»؛ همچنین، x پیش از l نیز حذف شده است، tel «تلخ»، palī «پهلو»؛ تبدیل st به ss، âyšassa «نشسته»، pessõ «پستان» (همانجا).

ویژگیهای صرفی و نحوی

اسم

اسم جمع گاهی بدون نشانه است، مانند dot de pür atorsen «دخترها از پسرها می‌ترسند» و گاهی با پسوند -õ/ -ōn نشان داده می‌شود، مانند sang bâlâ čīnōn de pâyn katen «سنگها از روی دیوارها پایین افتادند»؛ به نظر می‌رسد این پسوند در‌اصل برای اسمهای جمع در حالت غیرمستقیم به کار می‌رود، اما این قاعده همیشه رعایت نمی‌شود.
جنس اسم تنها در ساخت معرفه نمود دارد؛ اسمهای مذکر با پسوند -a و اسمهای مؤنث با پسوند -ū معرفه می‌شوند: püra bat «پسره خوابید»، dotū bate «دختره خوابید»؛ د‌رحالی‌که، وقتی اسم معرفه نیست، تمایز جنس دیده نمی‌شود: ī pür dâra ī dot  «یک پسر دارد و یک دختر». تمایز جنس در مطابقت فعل با اسم نیز دیده می‌شود: mīra bamard «مَرده مُرد»، IJεnū bamarde «زنه مُرد».

صفت

همانند اسم، صفت در مطابقت با اسم معرفه می‌تواند تمایز جنس را نشان دهد: pür gord-a de pür IJīǰa atorsa «پسربزرگه از پسرکوچیکه می‌ترسد»، nün sow sürū-m apiyā «آن سیب‌سُرخه را می‌خواهم» (تحقیقات).

ضمیر

ضمیرهای شخصی مفرد و اشاره در اریسمانی، همانند دیگر گویشهای بادرودی، دو حالت مستقیم (direct) و غیرمستقیم (oblique) دارند. ضمیرهای اول‌شخص ودوم‌شخص مفرد دو صورت متفاوت برای حالت مستقیم و غیرمستقیم دارند (نک‍ : جدول 1).

نقش فاعلی و مفعولی با حالت مستقیم، و نقش متممی و اضافی با حالت غیر‌مستقیم نشان داده می‌شوند. حالت مستقیم: axo eššav dīr batōn «من دیشب دیر خوابیدم»، to-m nadiyåyē «تو را ندیدم»؛ حالت غیرمستقیم: xū min-et nadiyåwe «خواهر من را ندیدی؟»، pül-eš da min âgita bo «پولش را از من گرفته بود»، ta râ čī-šōn âgīt «برای تو چه گرفتند؟». ضمیر سوم‌شخص مفرد و جمع با ضمیر اشاره به دور بیان می‌شوند. ضمیرهای اشارۀ جمع مانند ضمیرهای شخصی دو حالت مستقیم و غیرمستقیم دارند (نک‍ : جدول 2).

ضمیرهای اشارۀ مفرد حالت ندارند، اما تمایز جنس را نشان می‌دهند: axo nine ešnâsōn-eš «من این دختر را می‌شناسم»؛ و وقتی به‌عنوان صفت اشاره پیش از اسم بیایند، نشانۀ جنس در آنها ظاهر نمی‌شود: nin dotu «این دختره». ضمیرهای اشارۀ جمع دو حالت مستقیم و غیر‌مستقیم دارند که مانند ضمیرهای شخصی، حالت مستقیم برای نشان‌دادن نقش فاعلی و مفعولی، و حالت غیر‌مستقیم  برای نشان‌دادن نقش متممی و اضافی به کار می‌روند: حالت مستقیم، nüme dīr asen «اینها دیر می‌خوابند»، kade nümin kiyâ ha «خانۀ اینها کجا ست». به دلایلی که برای نگارندگان روشن نیست، برای اشاره به دور، در جمع، بیشتر ضمیر nüme/ nümin به کار می‌رود، و ضمیر nu/ nuin در گفتار میان‌سالان و نسل جوان شنیده نمی‌شود: nüme ešnâsōn-šōn «آنها را می‌شناسم»، kada da nümin ba-mōn rīnâ «خانه را از آنها خریدیم».
ضمیرهای شخصی متصل همان‌‌اند که در دیگر گویشهای مرکزی نیز دیده می‌شوند: مفرد، om-،؛ed-،؛eš-؛،جمع، mōn-،؛šōn-،؛dōn-.،ضمیرهای متصل عموماً در نقش مفعول و مضافٌ‌الیه به کار می‌روند، مانند: xū-š bašde bate «خواهرش رفت خوابید»، dotū nâ-š vīnōn «دختر را نمی‌بینم»؛ یا اینکه در نقش عامل فعل گذشتۀ گذرا در ساخت ارگتیو عمل می‌کنند، مانند: ba-mōn rūt? «فروختیم؟»، kade nümin-em barīnâ «خانۀ آنها را خریدم».

حرف اضافه

در اریسمانی، حرف اضافه مانند دیگر گویشهای مرکزی از نوع پس‌اضافه، پیش‌اضافه و پیرااضافه (ambiposition) است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: پس‌اضافۀ râ «برای»: pür-eš râ pül-eš vīs ka «برای پسرش پول فرستاد»؛ پس اضافۀ d(ε) «از، در، داخل، روی، به»: kiyâ da yē «از کجا می‌آیی؟»، pe-mōn kade-d bata «پدرمان توی خانه خوابیده است»، kale büm da batīn «روی پشت‌بام خوابیدیم»، čī-šōn dar bavotī «به شما چه گفتند؟»؛ پیش‌اضافۀ bâ «با»: bâ pe-šōn bašo «با پدرشان رفت»؛ پیرااضافۀ düm ... da «روی»: düm qabre da borma-š baka «روی قبر گریه کرد». مفعول بدون حرف اضافه به کار می‌رود: nün sow zardū ba-š xor «آن سیب زرد را بخور» (تحقیقات).

فعل

در این گویش، فعل برپایۀ دو مادۀ مضارع و ماضی ساخته می‌شود. مانند دیگر گویشهای مرکزی، فعل این گویش را نیز می‌توان به دو گروه بی‌قاعده و باقاعده تقسیم کرد. در فعل بی‌قاعده، مادۀ ماضی عموماً مختوم به t- یا d- است و رابطه‌ای با مادۀ مضارع خود ندارد، مانند: -at-/ as «خوابیدن»، -sot-/ sūǰ «سوختن». در فعلهای باقاعده، مادۀ ماضی با افزودن پسوند â- به مادۀ مضارع ساخته می‌شود؛ همچنین، دو ساخت متفاوت برای فعلهای گذرا و ناگذر وجود دارد. در فعلهای ناگذر، خود اسم و صفت به‌عنوان مادۀ مضارع به كار می‌روند و مادۀ ماضی با افزودن پسوند â- به این مادۀ مضارع ساخته می‌شود:  torsâ-/ tors- «ترسیدن»، -langâ-/ lang «لنگیدن». در برخی از فعلهای بی‌قاعده نیز مادۀ ماضی به همین شیوه ساخته، و جایگزین مادۀ ماضی اصلی شده است: -čīnā-/ čīn «چیدن»، -rīnâ-/ rīn «خریدن». در فعلهای گذرا برای ساخت مادۀ مضارع گذرا، پسوند īn- به اسم و صفت یا مادۀ مضارع فعلهای ناگذر افزوده، و مادۀ ماضی آن با افزودن â- به اين مادۀ مضارع ساخته می‌شود: -torsīnâ-/ torsīn «ترساندن»، -sīnâ-/ sīn «خواباندن»، -šīnâ-/ šīn «جوشاندن». همچنان است مادۀ مجهول که با افزودن پسوند ī- به مادۀ مضارع فعلهای گذرا ساخته می‌شود: -čīnīyâ-/ čīnī «چیده‌شدن»، -rbīnīyâ-/ rbīnī «بریده‌شدن» (همانجا).
شناسه‌های فعلی این گویش در فعلهای ماضی و مضارع یکسان‌اند، به‌جز شناسۀ سوم‌شخص مفرد که در فعلهای ماضی برای اسمهای مذکر، صفر، و برای اسمهای مؤنث e- است: مفرد، ōn-،؛ē-،؛a/ ø/ -e-؛،جمع، īn-،؛ī-،؛en-.

وندهای فعلی -ba،؛-a،؛-nâ در این گویش به کار می‌روند. -ba نشانۀ نمود کامل (perfective) است و با فعلهای ماضی ساده، نقلی و بعید به کار می‌رود: šomā  dar-dōn bavoten «شما بهشان گفتید»، sow-mōn bačīnå-en «شام خورده‌ام»، bar kade dar âyšasse bedīn «بیرون خانه نشسته بودیم». ba- با فعلهای پیشوندی به کار نمی‌رود: sow darkatua «سیب افتاده است». -ba با فعلهای امر و التزامی نیز به کار می‌رود: balī bašun «بگذارید تا بروند». وند -a نشانۀ نمود ناکامل (imperfective) است و با مضارع اخباری و ماضی ناکامل به کار می‌رود: šūmōn zü asīn «شبها زود می‌خوابیم»، gandom-š ahard «گندم آسیاب می‌کرد». -na-/ n وند نفی و نهی است که آمدن آن پیش از فعل، مانع از کاربرد وندهای -ba و -nâ می‌شود: na-m diyâ bo «ندیده بودم»، anī nata bo «هنوز نخوابیده بود» (همانجا).
در اریسمانی، فعل 3 زمان (ماضی، مضارع، آینده)، 3 وجه (اخباری، التزامی، امری) و 3 نمود (ناکامل، کامل و برآیندی ) دارد که از روی ماده‌های مضارع و ماضی ساخته می‌شوند (نک‍ : جدول 3). در فعلهایی که برپایۀ مادۀ ماضی ساخته می‌شوند، تمایز آشکاری بین فعلهای گذرا، که ساخت ارگتیو دارند، با فعلهای ناگذر وجود دارد؛ چنانکه در سوم‌شخص مفرد، همۀ صیغه‌های فعل مؤنث با گرفتن پسوند -e از فعل مذکر متمایز می‌شوند (همانجا).

جنس فعل

تمایز جنس در صیغۀ سوم‌شخص مفرد فعل وجود دارد و فعل مؤنث با گرفتن پسوند -e از فعل مذکر متمایز می‌شود: püra bašo bat «پسره رفت خوابید»، dotu bašde bate «دختره رفت خوابید». در فعلهای گذرای ماضی، جنس فعل با مفعول مطابقت می‌کند: šüa ǰεn-eš ba-š barde šār «شوهره زنش را به شهر برد»، sow-et bačīnåwe «سیب را چیدی». در ماضی نقلی ــ که با صفت فعلی گذشته ساخته می‌شود ــ صفت فعلی با اسم  مختوم به -u در تطابق است و در برابر مذکر قرار می‌گیرد که این پسوند را ندارد: pür-em bata «پسرم خوابیده است»، dot-em batua «دخترم خوابیده است».
زمان آینده با استفاده از kom و صرف ماضی فعل اصلی ساخته می‌شود: axo sabâ nakom-em bo «من فردا نخواهم بود». بااین‌همه، این ساخت رو به فراموشی است و زمان آینده عموماً با مضارع اخباری بیان می‌شود: amā sâl bī ašīn šār «ما سال دیگر به شهر خواهیم رفت».

ارگتیو

اریسمانی در فعلهای ماضی گذرا ساخت ارگتیو دارد، که به شکل مطابقت فعل با مفعول جمله نمایان می‌شود. در گویشهای مرکزی این مطابقت تا اندازۀ زیادی از میان رفته، و شناسۀ فعل حذف شده است؛ اما در اریسمانی این مطابقت همیشه انجام می‌گیرد و فعل ماضی گذرا بدون شناسه به کار نمی‌رود، برای نمونه: ماضی ساده، gūǰū-d šīr âdåwe «گوساله را شیر دادی؟»؛ ماضی نقلی، sow-mōn bačīnåen «سیبها را چیده‌ایم»؛ ماضی درجریان، dârd-ešōn ašden ke amā-šōn badiyåwīn «آنها داشتند می‌رفتند که ما را دیدند» (تحقیقات).

مجهول

این ساخت با مادۀ مجهول بیان می‌شود که با افزودن پسوند ī- به مادۀ مضارع گذرا به دست می‌آید؛ مادۀ ماضی آن نیز با افزودن پسوند ماضی‌ساز â- به مادۀ مضارع مجهول ساخته می‌شود: pâ-/ pīč- «پختن» ← pīčīyâ-/ -pīčī- «پخته‌شدن»؛ git-/ gīr- «گرفتن» ← gīrīyâ-/ gīrī- «گرفته‌شدن». با مادۀ مجهول، انواع فعل مجهول ساخته می‌شود، مانند: مضارع اخباری مجهول، ande qazâ bâ ataš apīčīya «اینجا غذا با آتش پخته می‌شود»؛ مضارع التزامی، dūm âtaš banīm tâ bepaxīyū «روی آتش می‌گذاریم تا پخته بشود»؛ نقلی مجهول، kada-š barīǰīyåu-a «خانه‌اش فروریخته شده است»؛ بعید مجهول، daraxt bavīIJīyâu beden «درختها کنده شده بودند»؛ ماضی التزامی مجهول، age qaza baxorīyåu bū bayī ande «اگر غذا خورده شده باشد، بیایید اینجا». مجهول می‌تواند با استفاده از صیغۀ سوم‌شخص جمع فعل گذرا و ضمیر متصل در نقش دستوری مفعول نیز ساخته شود؛ مضارع التزامی به‌ویژه با این ساخت بیان می‌شود، مثلاً age ba-mūn vīnen, xeylī bez agelâ «اگر دیده بشویم، خیلی بد می‌شود <دراصل: اگر ببینند ما را، خیلی بد می‌شود>» (همانجا).

واژگان

pe «پدر»، mâ «مادر»، xū «خواهر»، barâd «برادر»، dot «دختر»، pür «پسر»، kua «سگ»، tüšk «جوجه»، maš «مگس»، rūs «خروس»، tešn «تشنه»، vešš «گرسنه»، xâx «تخم‌مرغ»، esserū «ستاره»، kârū «تارعنکبوت»، bek «قلوه»، neIJk «عدس»، mârinǰū «گنجشک»، bafr «برف»، bâl «بیل»، meIJū «مژه»، üz «گردو»، anī «هنوز»، uša «خوشه»، ya «جو»، asse «طویله»، IJīIJ «کوچک»، kow «بازی» at-/ as- «خوابیدن»، pā-/ pīč- «پختن»، viyâ-/ vī- «بافتن»، piyâ-/ pī- «خواستن»، darfīss-/ darfīs- «انداختن»، rūt-/ rūš- «فروختن»، rīnâ-/ rīn- «خریدن»، vīt-/ vīIJ- «کندن پر/  مو/  ریشه»، âyšass-/ âyšīn- «نشستن» (همانجا).

مآخذ

تحقیقات میدانی مؤلفان؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍ )؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir; Windfohr, G. L., «Central Dialects», Iranica, 1992, vol. V.
اسفندیار طاهری و سمیه حسنعلیان