اصفهانی

اصفهانی \esfahānī\، میرزا غلامرضا (1246-1304 ق/ 1797-1887 م)، خوش‌نویس و کتیبه‌نگار نامدار قلمهای نستعلیق و شکسته‌نستعلیق در عهد قاجار، و از خوش‌نویسان پراثر و اثرگذار پایتخت و آفرینندۀ کتیبه‌های مسجد سپهسالار تهران. 
برپایۀ یادداشت میرزا حسن خان معتضدالدولۀ مهران، میرزا جان (پدر میرزا غلامرضا) در 1212 ق از اصفهان به تهران آمد و به قنادی مشغول شد. او که فرزند پسری نداشت، به حضرت امام رضا (ع) متوسل، و سرانجام صاحب پسر شد و ازاین‌رو، وی را غلامرضا نام نهاد (بیانی، 2/ 551؛ سهیلی، بش‍‌ ). غلامرضا در کودکی خواندن قرآن را در مکتب آموخت. او در قطعه‌ای به خط خویش چنین نگاشته که وقتی در هفت‌سالگی در مکتب‌خانه مشغول خواندن قرآن بوده، در رؤیایی صادقه به محضر حضرت علی (ع) شرفیاب می‌شود و از آن حضرت سرمشق می‌گیرد و روز بعد که ماجرا را برای معلمش بازگو می‌کند، معلمْ وی را به تحصیل خط وامی‌دارد (بیانی، 2/ 552؛ سهیلی، بش‍‌ ). 

غلامرضا، به‌واسطۀ استعدادش، مراحل تکامل خوش‌نویسی را در سنین جوانی پیمود و در اندک‌زمانی توانست بر اقران پیشی گیرد تا اینکه به حضور محمد شاه قاجار رسید، و شاه که خود از خط بهره داشت، پس از آزمودنْ خط وی را پسندید و به معلمی فرزندانش گمارد. او پس از مرگ محمد شاه، همچنان مورد توجه نـاصرالدین شاه قرار داشت (بیـانی، همانجـا، نیز 554؛ سهیلـی، بش‍‌ ؛ معیـری، 255). یک‌ بار او را به بـابیگری متهم کردند که شفاعت یکی از نزدیکان ناصرالدین شاه او را از خشم شاه رهانید و از مرگ نجات یافت (بیانی، همانجا؛ سهیلی، بش‍‌ ). 
میرزا غلامرضا مورد عنایت خاندان معیرالممالک و معلم فرزندان ایشان بوده، و از سر ارادت چندین قطعه خط برای این خاندان نگاشته است که برخی از این آثار دارای ماده‌تاریخهایی به مناسبت تولدها و عروسیهای خانوادگی است؛ بیشتر آنها را میرزا محمد قمی، متخلص به محیط، می‌سروده و میرزا غلامرضا خوش‌نویسی می‌کرده است (معیری، سراسر اثر). 
پس از آنکه میرزا غلامرضا متهم به بابیگری شد، مورد بی‌مهری شاه قرار گرفت و با توجه به اینکه سرپرستی خانواده‌ای پرجمعیت را پس از مرگ پدرش (14 شعبان 1279) عهده‌دار بود، به‌شدت دچار فقر و تنگ‌دستی گردید و در عریضه‌ای روزگار مشقت‌بار خود را به شاه عرضه کرد (بیانی، 2/ 553-554؛ سهیلی، بش‍‌ ). دربـارۀ سبب گرفتاری میرزا غلامرضا حکایتهـای کـاویده‌نشدۀ دیگری روایت شده است (برای نمونه، نک‍ : شکراللٰهی، 12؛ بـرای حکـایتی دیگر، نک‍ : بـامداد، 3/ 12؛ راهجیری، «غلامرضا ... »، 86-87؛ برای رد هر دو داستان، نک‍ : سهیلی، بش‍‌ ). 
میرزا غلامرضا که دیر همسر اختیار کرده بود، در 1300 ق (54سالگی) صاحب پسری شد که نامش را محمدرضا گذاشت؛ اما طفل در سه‌سالگی بیمار شد و در 1303 ق درگذشت. از این مصیبت داغی بزرگ به جان میرزا نشست و طولی نکشید که وی نیز در روز پنجشنبه، 4 ربیع‌الآخر 1304 درگذشت و پیکرش در باغ میرزا حسین خان سپهسالار (واقف مسجد معروف که کتیبه‌هایش را میرزا نگاشته بود)، در جوار استادش میرزا صفا، در صفاییۀ ابن‌بابویه در شهرری به خاک سپرده شد (بیانی، 2/ 551؛ سهیلی، بش‍‌ ). 
برپایۀ بیاضی که میرزا غلامرضا وقایع شخصی‌اش را در آن ثبت می‌کرده است، وی در خط نستعلیق شاگرد میر سید علی طهرانی، پدر سید حسین خوش‌نویس‌باشی (معلم خط مظفرالدین شاه) بوده است (دولت‌آبادی، 1/ 56؛ سهیلی، بش‍‌ ). اگرچه میر سید علی طهرانی معروف نیست و از خطوط وی کم دیده شده است (همانجا؛ قدیمی، 50-51)، ولی به‌واسطۀ استادی‌ای که بر فرزندش میر حسین و میرزا غلامرضا داشته، می‌توان دلیل شباهت خطوط این دو خوش‌نویس برجسته را حدس زد؛ بنابراین نظری که میرزا غلامرضا را مقلد میر حسین دانسته (بیانی، 2/ 555)، قابل تأمل است. 
در دورۀ میرزا غلامرضا دو شیوه در خوش‌نویسی رایج بود (آغداشلو، 150): سلیقه‌ای که پیروانش کسانی چون میرزا غلامرضا اصفهانی، میر حسین خوش‌نویس‌باشی و میرزا کاظم طهرانی بودند که حروف را بر مبنای 6 دانگ کامل قلم می‌نوشتند؛ و درمقابل، سلیقه‌ای که پیروانش میرزا محمدرضا کلهر و شاگردان و مقلدان او بودند که حروف را بر مبنای 5 دانگ قلم می‌نوشتند، شیوه‌ای که مناسب نگارش روزنامه‌ها و کتابهای چاپ سنگی بود. با آنکه میرزا غلامرضا شـاگردان فراوانی داشته است ــ تا جایی که در 25سالگی قریب به 200 تن از شاهزادگان، مستوفی‌زادگان و دیگران در شمار شاگردان وی بوده‌اند (سپهر، 118؛ سهیلی، بش‍‌ ) ــ امـا تنها اندکی چون میرزا ابراهیم طهرانی (میرزا عمو)، میرزا حسین خان کاتب‌الخاقان، شاهزاده عباسقلی میرزا ذبیح‌السلطنه، میرزا حسین خوش‌نویسان، عبدالکریم طهرانی و یحیى دولت‌آبادی، بلندپایه و نامور شدند و راه استاد را ادامه دادند (سپهر، 124؛ فضائلی، 575). درنهایت، جریان خوش‌نویسی به سود شیوۀ کلهر و شاگردان و مقلدانش پیش رفت (راهجیری، تاریخ ... ، 95، حاشیۀ 1؛ زعیمی، 54) و شیوۀ میرزا غلامرضا تقریباً متروک شد تا اینکه در عصر حاضر گرایش به شیوۀ او بار دیگر افزایش یافت، چنان‌که آن را در آثار مرحوم رضا مافی (همانجا)، محمد احصایی و تنی چند از خوش‌نویسان دیگر می‌توان مشاهده نمود. 
میرزا غلامرضا افزون‌بر قلم نستعلیق که جملۀ خطوط را از 6 دانگ کتیبه تا کتابت خفی و غبار استادانه می‌نوشته، در قلم شکسته‌نستعلیق نیز چیره‌دست بود (بیانی، همانجا؛ کابلی، 514) و در این قلم دارای شیوه‌ای مخصوص بوده است (قدیمی، 52). او گاهی خطوط شکستۀ خود را به نام خوش‌نویسان نامدار عبدالمجید رقم می‌زد (همانجا؛ قلیچ‌خانی، درآمدی ... ، 128). 
میرزا غلامرضا از معدود خوش‌نویسان متقدم است که چندین عکس از چهره‌اش باقی مانده (بامداد، 3/ 10، تصویر؛ سهیلی، بش‍ ؛ مرقعات ... ، 115، تصویر؛ راهجیری، «غلامرضا»، 84، تصویر)، و از طرز عصاگرفتن و بستن دست چپ، می‌توان نتیجه گرفت که خوش‌نویسی چپ‌دست بوده است، خاصه اینکه انحنای برخی از دوایر در آثارش به گونه‌ای است که تنها از یک خوش‌نویس چپ‌دست برمی‌آید. 
میرزا غلامرضا شعر نیز می‌سرود و در نظم و نثر شاگرد امامقلی خان قاجار، متخلص به غارت، بوده است. منشآت میرزا از شیواترین و فصیح‌ترین نمونه‌های ترسل و انشا در دورۀ ادبی قاجار است و برخی از قطعات خوش‌نویسی وی، که به انشای خود او ست و بیشتر به مناسبت نوشته شده، دارای نثری فاخر و بلیغ و ادیبانه است (بختیار، 154). 
تخلص شعری میرزا غلامرضا را غزال ذکر کرده‌اند (بامداد، 3/ 12؛ دولت‌آبادی، 1/ 56؛ بختیار، 154-155)، درحالی‌که در اشعارش با این تخلص شعری ندارد (سهیلی، بش‍‌ ). اشعار میرزا در بیاض شخصی‌اش مضبوط بوده که پس از درگذشت او، به دست یحیى دولت‌آبادی و سپس احمد سهیلی خوانساری رسیده، و سهیلی در کتاب مرقع نگارستـان ــ که در بیان احوال و آثـار میرزا غلامرضـا نگاشته ــ مطالبی از آن دفترچه را نقل کرده است (بش‍‌ ). پس از آن، دیگر اطلاعی از سرنوشت این دفترچه در اختیار ما نیست. مرثیه‌ای از سروده‌های میرزا در دست است که برخی آن را در سوگ پسرش (همانجا؛ بختیار، 155)، و برخی دیگر در رثای محمدرضا برادرزادۀ میرزا دانسته‌اند (حق‌پرست، 17- 18). 
خانه و مجلس میرزا غلامرضا محافل شعر و ادب، و میعادگاه شاعران و سخن‌پردازان عصر بوده است (دولت‌آبادی، همانجا). میرزا غلامرضا افزون‌بر صفای خط و شعر، از صفای دل نیز بهره‌مند بوده و در عرفان و تصوف مشربی عالی داشته و بسیار فقیر و درویش‌نهاد، سالکی کامل، و در طریقتْ مرید حاج میرزا صفا، صوفی شهیر سدۀ 13 ق، بوده است (همانجا؛ بیانی، 2/ 551). 

آثـار

آثار شناخته و معرفی‌شده از میرزا، بین سالهای 1260-1303 ق تاریخ، و این‌چنین رقم دارد: «غلامرضا»، «غلامرضا، یا علی مدد است»، «یا علی مدد است» و ... (همو، 2/ 555). 
آوازۀ میرزا از ایران گذشت و آثارش، حتى در زمان حیات وی به بلادی چون هند و چین و اروپا نیز رسید (بختیار، 147- 148). سونگ، خوش‌نویس برجستۀ معاصر چین، از میرزا غلامرضا به‌عنوان بزرگ‌ترین خوش‌نویس جهان یاد کرده است (همو، 146، نیز 162، تصویر؛ بدیعی، 143). مشهورترین اثر میرزا غلامرضا، کتیبه‌های مسجد سپهسالار (مدرسۀ عالی شهید مطهری کنونی) در تهران است که در سال 1301 ق نوشته شده است (اعتمادالسلطنه، 275؛ سحاب، 1، حاشیه؛ سهیلی، بش‍‌ ). 
از دیگر آثار میرزا می‌توان به اینها اشاره کرد: نگارش سجع مهر آستان قدس رضوی، «السلطان علی بن موسی الرضا» (بختیار، 158، نیز 162، تصویر)؛ مناجات‌نامۀ حضرت امیرالمؤمنین (ع) (معیری، 253)؛ رسالۀ تحفة الوزرا در 1259 ق (بیانی، معیری، همانجاها)؛ مناجات‌نامۀ منظوم منسوب به حضرت علی (ع)؛ رساله‌ای در اصطلاحات صوفیه (سهیلی، بش‍‌ )؛ گلستـان سعدی به قلم شکسته (همانجا)؛ سفرنامۀ حاج سیاح در 216 صفحه به خط شکسته (ناتمام) (حاج سیاح، 71، 86؛ بختیار، سراسر مقاله)؛ کتاب پاتولوژی ترجمۀ میرزا علی رئیس‌الاطباء در حدود 200 صفحه به خط شکسته؛ بیاض شخصی در 298 صفحه (که ذکر آن گذشت)؛ لوایح جامی به قلم شکستـه (نک‍ : سراسر اثـر)؛ کتیبۀ سنگ‌مـزار مهـد علیـا (مادر ناصرالدین شاه قاجار) به قلم نستعلیق (قلیچ‌خانی، «هنرها ... »، 28)؛ و نوشتۀ روی کرۀ مرصع جغرافیا (بنجامین، 230-231؛ معیری، 255) که اکنون در گنجینۀ جواهرات بانک مرکزی نگهداری می‌شود. 
همچنین شمار بسیاری از قطعات و سیاه‌مشقهای نستعلیق و شکسته‌نستعلیق میرزا غلامرضا اصفهانی در موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی، ازجمله کتابخانۀ سلطنتی سابق (کاخ گلستان)، کتابخانۀ ملی، کتابخانۀ مجلس، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانۀ ملک تهران، کتابخانه و موزۀ آستان قدس رضوی، موزۀ خوش‌نویسی تهران، کتابخانۀ ملی پاریس، موزۀ میرعماد کاخ سعدآباد و مجموعه‌های خصوصی دکتر مهدوی، مرتضى عبدالرسولی، جعفر سلطان‌القرائی، حاج سید نصراللٰه تقوی، محمدعلی کریم‌زادۀ تبریزی، مهدی بیانی، محمدعلی مسعودی، احمد پیله‌چی قزوینی، آیدین آغداشلو و دیگران نگهداری می‌شود (بیانی، 2/ 556؛ شاهکارها ... ، تصویر 203؛ مرقعات، 128، 130؛ پیله‌چی، جم‍‌ ؛ «مـوزه ... »، بش‍‌ ). بـرخـی از آثـار میـرزا نیـز در مجموعه‌هایی جداگانه و یا همراه با دیگر آثار خوش‌نویسان به چـاپ رسیده (برای نمونـه، نک‍ : مرقعـات، 115-130؛ برگزیده‌ای ... ، بش‍‌ ؛ همایونی، جم‍‌‌ )، و بزرگداشتهایی در مقام وی برگزار شده است ( اطلاعات، 10). 

مآخذ

آغداشلو، آیدین، آسمانی و زمینی: نگاهی به خوش‌نویسی ایرانی از گذشته تا امروز، کرمان، 1384 ش؛ اطلاعات، تهران، 10/ 8/ 1395 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1371 ش؛ بختیار، مظفر، «سفرنامۀ حاج سیاح به خط خوش‌نویس بزرگ میرزا غلامرضا اصفهانی: بازشناخت نسخه‌ای نفیس در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیـات مشهد»، مطالعـات اسلامی، مشهد، 1375 ش، شم‍ 33-34؛ بدیعی، نادره، «ادبیات فارسی در چین»، کلک، تهران، 1371 ش، شم‍ 27؛ برگزیده‌ای از مجموعۀ محمدعلی مسعودی: نمونه‌هایی از خوش‌نویسی، از سدۀ سوم تا چهاردهم هجری، بی‌جا، [1356 ش]؛ بنجامین، سمیوئل گرین ویلر، ایران و ایرانیان، ترجمۀ محمدحسین کردبچه، تهران، 1363 ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1363 ش؛ پیله‌چی قزوینی، احمد، کلک مسیحا، قم، 1386 ش؛ حاج سیاح، محمدعلی، خاطرات، به کوشش سیف‌اللٰه گلکار، تهران، 1356 ش؛ حق‌پرست، امین، «یادداشتی در باب مرثیۀ میرزا غلامرضا اصفهانی»، گزارش میراث، تهران، 1387 ش، شم‍ 29-30؛ دولـت‌آبـادی، یحیى، حیـات یحیى، تهـران، 1362 ش؛ راهجیری، علی، تاریخ مختصر خط و سیر خوش‌نویسی در ایران، تهران، [1345 ش]؛ همو، «غلامرضـا اصفهـانی»، هنر و مردم، تهران، 1355 ش، شم‍ 167؛ زعیمی، خسرو، «از نستعلیق تـا نستعلیق»، همان، 1356 ش، شم‍ 181؛ سپهر، هدایت‌اللٰه، تذکرۀ خوش‌نویسان، تهران، بی‌تا؛ سحاب، ابوالقاسم، تاریخ مدرسۀ سپهسالار، تهران، [1329 ش]؛ سهیلی خوانساری، احمد، مرقع نگارستان: احوال و قطعاتی از آثار میرزا غلامرضا خوش‌نویس اصفهانی، تهران، 1369 ش؛ شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: منتخب قطعات نستعلیق، مشهد، 1391 ش؛ شکراللٰهی طالقانی، احسان‌اللٰه، «مکتب صفا: اخلاق خوش‌نویسی میرزا غلامرضایی که به سیم سرخ هم یوسفش را نفروخت»، پیام بهارستان، تهران، 1382 ش، شم‍ 27؛ فضائلی، حبیب‌اللٰه، اطلس خط، اصفهان، 1362 ش؛ قدیمی، رامین، «گذری بر شیوۀ میرزا غلامرضا اصفهانی»، کتاب ماه هنر، تهران، 1383 ش، شم‍ 71-72؛ قلیچ‌خانی، حمیدرضا، درآمدی بر خوش‌نویسی ایرانی، تهران، 1392 ش؛ همو، «هنرهای سنتی: عیدانه‌ای برای خوش‌نویسان ـ شاهکاری از میرزا غلامرضـا اصفهانی»، تندیس، تهران، 1392 ش، شم‍ 246؛ کـابلی خوانساری، یدالله، «کلک خوش‌نویسی: یادی از استاد درویش عبدالمجید طالقـانی»، کلک، تهران، 1375 ش، شم‍ 76- 79؛ لوایح جامی: به خط میرزا غلامرضا اصفهانی، به کوشش صادق حسینی اشکوری، تهران، 1395 ش؛ مرقعات خط، تهران، انتشارات یساولی؛ معیری، محمدعلی، «میرزا غلامرضا اصفهانی قلم‌سالار قلمـرو خط»، کلک، تهـران، 1375 ش، شم‍ 80-83؛ «مـوزۀ خط و کتـابت میرعماد»، مجموعـۀ فرهنگی ـ تـاریخی سعدآباد (مل‍‌ )؛ همایونی، حسین، یادگار همایونی، تهران، 1394 ش؛ نیز: 

Sadmu, www.sadmu.ir/ post/ 7; Safwat, N. F., The Art of the Pen, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, London, 1996, vol. V.
حمیدرضا افسری