اشرف السلطنه

اشرف‌‌السلطنه \ašraf-os-saltane\، عزت‌ملک‌ خانم ملقب به اشرف‌‌السلطنه، اولین عکاس و خبرنگار زن ایرانی.
عزت‌ملک در زمان حکمرانی پدرش، امام‌قلی میرزا عمادالدوله، از نوادگان فتحعلی شاه قاجار در کرمانشاه (1280 ق/ 1863 م) به دنیا آمد. او خواهرزن ناصرالدین شاه بود و در 1288 ق/ 1871 م، با محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (صنیع‌الدوله) مترجم و رئیس دارالترجمه و وزیر مطبوعات ناصرالدین شاه ازدواج کرد و به تهران آمد.
عزت‌ملک، عکاسی را نزد شاهزاده سلطان محمد‌ میرزا، پسرعموی خود فراگرفت. او عکسهای بسیاری گرفت و همسرش در خاطرات روزانۀ خود، بارها از عکاسی‌کردن وی در دربار یاد کرده است و بعید نیست عکسهایی که از ناصرالدین شاه و اندرونی دربار باقی مانده است، از آثار وی باشد (افشار، 6؛ دژم، 56؛ ذکاء، 179-180؛ نوایی، 6؛ فرخ‌زاد، 2/ 1202؛ قاسمی، 371). 
عزت‌ملک طی 25 سال زندگی با همسر خود هیچ فرزندی نداشت و این قضیه تأثیری منفی در روابط عاطفی آنها نگذاشت و در تمام کارها و مراحل زندگی، همراه و یاور همسر خود بود. او اوقات فراغت خود را به نوشتن و مطالعۀ کتابهای تاریخی و پزشکی می‌گذراند که او را جزو زنان پیشرو در دوران ناصری قرار داد. عزت‌ملک به‌واسطۀ همسر خود که در حال جمع‌آوری خاطرات روزانۀ خود در دربار ناصری بود، از ریز و درشت سیاست دربار و اتفاقاتی که در کشور می‌افتاد و روابط ایران با دیگر کشورها، به‌طور کامل مطلع می‌شد و گاهی نیز در نوشتن این خاطرات به همسر خود کمک می‌کرد و یک دورۀ کامل از این یادداشتها به خط او بود. افزون‌بر این خاطرات، در آماده‌سازی 9 نشریه‌ای که اعتمادالسلطنه به چاپ می‌رسانید نیز کمک می‌کرد. وی زبان فرانسه را تا حدودی از همسرش آموخت.
عزت‌ملک افزون‌بر این فعالیتها، زنی باسلیقه و خوش‌ذوق بود و در کارهای خانه و هنرهای خیاطی و آشپزی و دیگر هنرها، دستی توانا داشت. وی با تمام ذوق هنری‌ای که داشت، به شعر و موسیقی اصلاً علاقه‌ای نداشت، اما بازی شطرنج و تخته‌نرد را با مهارت کامل بازی می‌کرد (افشار، 6-7؛ نیز نک‍ : اعتمادالسلطنه، 240؛ دژم، 56-57؛ فرخ‌زاد، 2/ 1202-1203).
عزت‌ملک خانم در ربیع‌الاول 1306/ نوامبر 1888، از سوی ناصرالدین شاه، لقب اشرف‌السلطنه را دریافت کرد (اعتمادالسلطنه، 689؛ قاسمی، همانجا). او در 1313 ق/ 1895 م، همسر خود را از دست داد. اعتمادالسلطنه در وصیت‌نامۀ خود، اموالش را به ناصرالدین شاه بخشیده بود. ناصرالدین شاه غیر از آن اموال، مجموعۀ سکه‌های نفیس و نسخه‌های دست‌نویس اعتمادالسلطنه را با 40هزار تومان، تصرف کرد. اشرف‌السلطنه املاک باقی‌ماندۀ همسر را فروخت و در دوران سلطنت مظفرالدین شاه تمامی آن نسخه‌های خطی را پس گرفت و به کتابخانۀ آستان قدس رضوی اهدا کرد. وی برای بار دوم، با پسرعمۀ خود سید حسین عرب «نایب‌التولیه» ازدواج کرد و برای ادامۀ زندگی به مشهد رفت و از همسر دوم خود نیز صاحب فرزندی نشد. او در طول عمر خود دوبار به سفر حج مشرف شد (افشار، 7؛ ذکاء، 180؛ دژم، فرخ‌زاد، همانجاها؛ قاسمی، 372).
اشرف‌السلطنه در سن 53سالگی در 1333 ق/ 1915 م، در مشهد درگذشت و در دارالسیاده به خاک سپرده شد (افشار، ذکاء، همانجاها).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ افشار، ایرج، مقدمه بر روزنامۀ خاطرات (نک‍ : هم‍ ، اعتمادالسلطنه)؛ دژم، عذرا، اولین زنان، تهران، 1384 ش؛ ذکاء، یحیى، تاریخ عکاسی و عکاسان پیش‌گام در ایران، تهران، 1376 ش؛ فرخ‌زاد، پوران، دانشنامۀ زنان فرهنگ‌ساز ایران و جهـان، تهران، 1378 ش؛ قاسمی، فرید، مطبوعات ایرانی، تهران، 1389 ش؛ نوایی، عبدالحسین، پیشگفتار ج 1 مرآت البلدان اعتمادالسلطنه، به کوشش همو و هاشم محدث، تهران، 1367 ش.

سارا مصطفایی بی‌غم