اشتیاقی

اشتیاقی \eštiyāqī\، توراندخت (1308-1394 ش/ 1929-2015 م)، از بنیادگذاران شورای کتاب کودک و استاد ادبیات کودکان.

توراندخت در تهران، و در خانواده‎ای فرهنگ‎دوست زاده شد. پدرش که دانش‎آموختۀ دارالفنون بود، در کار مطبوعات سابقه داشت و انتشارات «بنفشه» را بنیاد نهاده بود. وی حقوق‌دان، و به امور اجتماعی و شعر و ادب علاقه‌مند بود. در خانۀ آنها کتابهای گوناگون ادبیات کهن و سنتی فارسی یافت می‎شد. 
توراندخت از کودکی با کتابهای پدر مأنوس بود و هرچند به‌اقتضای سن کم، از درک معانی واژه‌ها و جمله‌ها عاجز بود، اما در طاقچۀ اتاقش برای خود کتابخانه‎ای کوچک درست کرده بود. مادرش خانه‎دار، و در تربیت فرزندانش کوشا بود. 
توراندخت تحصیلات ابتدایی خود را در شش‌سالگی، در دبستان الوند آغاز کرد. در دورۀ دبیرستان، تعطیلات تابستانی را به حفظ‌کـردن شعرهای حافظ و سعدی سپری می‎کرد. او تا ده‌سالگی به برکت حضور خدمتکار سال‌خورده‎شان در خانه، با قصه‎ها و افسانه‎های ایرانی، و شیوۀ قصه‎گویی آشنا شد و در همان سالها برای بچه‎های همسایه قصه‎گویی می‎کرد. 
در دورۀ کودکی، خانه‎شان در کوچۀ قلعۀ وزیر، در محلۀ امیریه، به نیروی برق مجهز شد و رادیو به خانه‎شان راه یافت و او با برنامۀ «قصۀ ظهر جمعه» که فضل‎الله مهتدی، معروف به صبحی، در آن قصه می‎گفت، آشنا شد و از آن برنامه بهره برد. 
سالها بعد، تمامی این تجربیات انگیزه‎ای قوی برای پرداختن به ادبیات کودکان در او ایجاد کرد؛ چرا که در دوران کودکی و نوجوانی، نبود آثار خواندنی مناسب برای کودکان و نوجوانان را دریافته بود (طاهری؛ محمدی، 8/ 177). 
توراندخت تحصیلات عالیۀ خود را در دانشگاه تهران، در رشتۀ ادبیات فارسی آغاز کرد و هم‎زمان، در دبیرستانهای کرج و سپس تهران به تدریس پرداخت. در همین دوران، با یوسف غریب، دانش‌آموختۀ دورۀ دکترای اقتصاد کشاورزی از فرانسه ازدواج کرد (غریب). وی در 1331 ش با درجۀ ممتاز موفق به اخذ مدرک کارشناسی شد. در همان سال، او در آزمون اعزام دانشجو به خارج، در میان 000‘5 داوطلب، در شمار 100 نفر نخست پذیرفته شد و پس از رایزنی با استادانش، برای ادامۀ تحصیل در رشتۀ تعلیم و تربیت و مدیریت آموزشی به آمریکا رفت و به مدت دو سال در آنجا، در دورۀ کارشناسی ارشد به تحصیل پرداخت؛ پس از آن، باآنکه زمان بورسیۀ تحصیلی‎اش به پایان نرسیده بود، با شوق بسیار به ایران بازگشت و در دبیرستانهای تهران به تدریس پرداخت. 
توراندخت در کنار تدریس، در کمیسیونهای برنامه‎ریزی وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش کنونی) شرکت داشت و پس از تأسیس دانش‌سرای تربیت معلم در 1339 ش، مدت دو سال، از 1339 تا 1340 ش، مدیریت آن را برعهده گرفت. سپس بر آن شد که تجربه‎هایش را در کودکستانها و دبستانها به‎کار گیرد. ازاین‎رو، مدرسه‎ای به نام آینده بنیاد نهاد و 7 سال با عشق و علاقه آن را اداره کرد. پس‌ازآن، مدیریت مدرسه را به دیگری سپرد و از سوی وزارت فرهنگ، مأمور خدمت در «مدرسۀ عالی پارس» شد که در حال تأسیس بود و به‌تناوب، 5 سال مدیریت آموزشی و امور دانشجویی آنجا را برعهده داشت و هم‌زمان، به تدریس در دوره‎های کوتاه‎مدت تربیت مدیران، آموزگاران و کتابداران نیز می‎پرداخت. 
در سال 1352 ش، اشتیاقی تدریس ادبیات کودکان را در دانشکدۀ مکاتبه‎ای آغاز کرد که نزدیک به 5 سال به درازا کشید. وی با روشهای خلاقانۀ خویش در افزایش آگاهی، علاقه و انگیزه در دانشجویان رشتۀ مکاتبه‎ای (آموزگارانی که دوره‎های آموزش ضمن خدمت می‎گذراندند) تأثیر بسیار گذاشت و از طریق پست مرتب با آنان مکاتبه داشت و با تهیۀ پرسش‎نامه‎های گوناگون و انجام مکاتبات پی‎درپی با دانشجویان دورافتاده‎ترین شهرها و روستاها، ایشان را با ادبیات کودک آشنا می‎ساخت. وی درسهای دیگری چون روش تدریس و اصول آموزش‎و‎پرورش را نیز به دانشجویان می‎آموخت. توراندخت تا 1359 ش که این دانش‌سرا به دانشگاه ابوریحان بدل شد، به تدریس مکاتبه‎ای ادامه داد. 
در سالهای 1354-1357 ش، او در مدرسۀ عالی شمیران به‌عنوان معاون دانشجویی و مدرس تمام‌وقت مشغول به کار شد و آموزش درسهای مدیریت آموزشی، روش تدریس علوم، اصول آموزش‎وپرورش و ادبیات کودکان به‌تناوب برعهدۀ وی بود. او سرپرستی تألیف چندین کتاب درسی را نیز برعهده داشته است که ازآن‌میان، می‎توان کتابهای درسی دورۀ کودکیاری و جزوه‎هایی برای مدرسۀ عالی شمیران و دانشکده‎های مکاتبه‎ای را نام برد؛ همچنین در برنامه‎ریزیهای پایه‎های درسی گوناگون از پیش‎دبستان تـا تربیت معلم و دانشگـاه شرکت داشت (نک‍ : محمدی، 8/ 370-375). 
در نشریات شورای کتاب کودک بارها از اشتیاقی مطالبی گوناگون به چاپ رسید. در 1340 ش، به همت و ابتکار و فراخوان توران میرهادی، به گروه نویسندگان و پژوهشگران ادبیات کودک پیوست تا به اوضاع بی‎سروسامان ادبیات کودک سامانی بخشند. آنها پس از نشستهای پی‎در‎پی و بررسیهای فراوان در این زمینه، شورای کتاب کودک را بنیاد نهادند. پس از تشکیل هیئت‌مدیرۀ شورا با شرکت ناصر آزاد، عباس یمینی شریف، توران میرهادی، لیلی آهی و توراندخت اشتیاقی، وظایف و فعالیتهای آنان تقسیم‎بندی شد. مسئولیت ترویج کتاب‎خوانی و تبلیغ هدفهای شورا در جامعه، مدرسه و خانواده به عهدۀ اشتیاقی گذاشته شد. او از 1341 ش، مدت 17 سال عضو هیئت‌مدیرۀ شورا بود (انصاری). 
در سال 1343 ش، هنگامی که شورای کتاب کودک تصمیم به برگزاری نمایشگاه کتاب کودک به مناسبت هفتۀ کتاب گرفت، اشتیاقی مسئول تهیۀ مواد خواندنی کودکان شد. در این زمان، نشانی از ادبیات کودک به‎صورت مستقل وجود نداشت؛ اما به‎رغم محدودیتهای فراوان، او به کتاب‌فروشیها و انبارهای آنان سرزد و با مشقت بسیار موفق به گردآوری شمار محدودی کتاب پلیسی، جنایی، ترجمه‎های گوناگون و چند موضوع علمی و سرگرمی شد. یافتن مجلات کودکان راحت‎تر بود. کتابهای کهنۀ داستانی و کتابهای کمک‌درسی را نیز در کنار آنها جای داد. آنها نمایشگاه را با تلاش فراوان و جلب رضایت مدیران، در چند مدرسۀ دولتی در مناطق تجریش، میدان خراسان و مولوی تهران برگزار کردند. وی در برگزاری روز جهانی کتاب کودک نیز که نخستین‌بار در 14 فروردین 1346 برگزار شد، به‎عنوان نمایندۀ شورا در بخش ترویج خواندن و معرفی این روز، برنامه‎ای 15دقیقه‎ای در تلویزیون ملی اجرا کرد. 
از دیگر فعالیتهای فرهنگی وی، می‎توان به برگزیدن 50 داستان بکر، از میان 300 جلد از دفترچه‎های پایان خدمت سپاهیان دانش در اوایل دهۀ 1350 ش اشاره کرد، که به درخواست یونسکو از شورای کتاب کودک صورت گرفته بود (محمدی، 8/ 177-180). او دربارۀ نقش کتاب در پرورش کودکان به‌گونه‎ای روشن، فلسفۀ ادبیات نو کودکان را در نشریات و نیز در سخنرانیهایش بیان می‎کرد و بر ضرورت به‌وجودآمدن کتابهایی برای کودکان، پیش از سنین مدرسه تأکید داشت. وی در بیانی فشرده، 3 ویژگی بنیادین ادبیات کودکان را تخیل، پرورش حس زیبایی‎شناختی و تفکر عقلانی می‌دانست (همو، 8/ 131-132). 
توراندخت اشتیاقی در آبان 1394، در سن 86سالگی، در تهران درگذشت (یوسفی).

مآخذ

انصاری، نوش‎آفرین (دبیر شورای کتاب کودک)، گفت‎وگو با مؤلف؛ طاهری، فرزانه (کتابدار مؤسسۀ پژوهشی تاریخ ادبیات کودک)، گفت‎وگو با مؤلف؛ غریب، یوسف (همسر توران‎دخت اشتیاقی)، گفت‎وگو با مؤلف؛ محمدی، محمدهادی و زهره قایینی، تاریخ ادبیات کودکان ایران، تهران، 1393 ش؛ یوسفی، ناصر (عضو هیئت‌مدیرۀ شورای کتاب کودک)، گفت‎وگو با مؤلف. 

فرحناز عجمی