اسماعیل زاده

اسماعیل‌زاده \esmāʾīl-zāde\، حسین (د ح 1313 ش/ 1934 م)، از کمانچه‌کشهای زبردست دورۀ ناصری و مظفری. 
اسماعیل‌زاده نوازندگی کمانچه را نزد پدرش، اسماعیل خان، آغاز کرد و مدتی نیز زیر نظر عموی خود، قلی خان، آموزش دید. حسین خان کار حرفه‌ای خود را با نواختن در جمع نوازندگان و مطربان محلۀ سرپولک تهران (از محلات بازار تهران، پشت مسجد شاه) آغاز کرد، ولی بعدها با هنرمندان انجمن اخوت آشنا شد. او به تشویق ظهیرالدوله، که در آن زمان، پشتیبان بزرگ موسیقی‌دانان به‌شمار می‌رفت، در سلک مریدان صفی‌علیشاه درآمد و برای مدتی در کنسرتهای انجمن اخوت، که درویش خان و عارف برپا می‌کردند، کمانچۀ تنها نواخت. مدتی نیز در سالن نمایشی که در خیابان لاله‌زار تهران برپا شده بود، جزو هیئت ارکستر، به نوازندگی پرداخـت (نک‍‌ : خـالقی، 1/ 67- 68؛ مشحون، 543).
حسین خان به‌سبب استعداد و مهارتی که داشت، به‌سرعت سبک نوازندگی مطربی را کنار گذاشت، و رفته‌رفته، به مجالس طبقات عالی جامعه نیز دعوت شد و پس از آن، در دوره‌های آموزشی‌ای که برپا می‌داشت، به تربیت شاگرد پرداخت (همانجا).
 زمانی که نوازندگی ویلن در ایران مرسوم شد، حسین خان نیز به نواختن این ساز پرداخت و به درجه‌ای از نوازندگی دست یافت که بیشتر اشخاصی که قصد نوازندگی ویلن داشتند، از او بهره می‌جستند (خالقی، 1/ 68؛ مشحون، 544). 
در سال 1291 ش/ 1912 م، که نمایندگان شرکت گرامافون برای ضبط صفحه از موسیقی‌دانان ایرانی به تهران آمدند، آثاری از ویلن حسین خان اسماعیل‌زاده نیز ضبط کردند. حسین خان در برخی از صفحه‌ها، به‌همراه مشهدی روح‌الله سمسار و جناب دماوندی، که هر دو خواننده بودند، قطعاتی را ضبط کرد و در پاره‌ای از صفحه‌ها نیز ویلن تنها نواخت (نک‍ : منصور، 5-13). 
از شاگردان کمانچۀ حسین خان اسماعیل‌زاده، حسن یاحقی را می‌توان نام برد که بعدها به پیروی از استادش، به نوازندگی ویلن روی آورد. اشخاص دیگری نیز نزد او به یادگیری ویلن پرداختند که از این گروه نیز می‌توان به حسین هنگ‌آفرین، رضا محجوبی، ابوالحسن صبا، رکن‌الدین مختاری، ابراهیم منصوری و شهباز برمکی اشاره کرد (خالقی، همانجا؛ مشحون، 543).

مآخذ

خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1368 ش؛ مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1380 ش؛ منصور، امیر، «صفحه‌های گرامافون ضبط‌شده در تهران در سال 1291»، صفحۀ سنگی، تهران، 1385 ش، س 2، شم‍ 1.

امیرحسین پورجوادی (دانا)