اسماعیل خان، کوچه

اسماعیل خان، کوچه \kūče-ye esmāʾīl xān\، نام 3 کوچه در تهران عهد ناصری:

1. کوچۀ اسماعیل خان

واقع در محلۀ عودلاجان. 
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده است، از محل قدیم دروازه‌شمیران به سمت جنوب، که امروزه آن را با نام خیابان پامنار می‌شناسیم، راسته‌بازار بلندی جانمایی شده که یکی از شریانهای اصلی محلۀ عودلاجان به شمار می‌رفته است. این راسته‌بازار در این نقشه، بلافاصله در جنوب مدرسۀ پامنار به دو شاخۀ غربی و شرقی تقسیم شده است. شاخۀ شرقی که ادامۀ راسته‌بازار محلۀ پامنار بوده، در ابتدای مسیر خود به سمت جنوب شرقی، به پاتوق دانگی، و از آنجا با انحنایی به سمت جنوب، به بقعۀ پیرعطا می‌رسیده است. در این نقشه، کوچۀ «اسمعیل خان»، اولین کوچه در ضلع جنوبی پاتوق دانگی و سرای فراش‌باشی است که به‌صورت بن‌بستی نسبتاً دراز نشان داده شده که به سمت شرق امتداد داشته است و در میانۀ آن، بریدگی فرعی کوچکی نیز به سمت شمال ترسیم شده است. روبه‌روی این کوچه، بن‌بست دیگری وجود داشت که در «نقشۀ نجم‌الدوله» با عنوان کوچۀ «سر قبرستان» مشخص شده، و در جنوب آن نیز مکانی با نام «محل قبرستان» جانمایی گشته است که با توجه به وجود بقعۀ پیر‌عطا در حوالی آن، می‌توان آن را یکی از گورستانهای قدیمی تهران دانست. در جنوب کوچۀ اسماعیل‌ خان، با اندکی فاصله، محلۀ یهودیها آغاز می‌شد؛ به همین سبب شاید بخشی از ساکنان کوچۀ اسماعیل ‌خان را نیز کلیمیان تشکیل می‌داده‌اند (نک‍ : اطلس تهران ... ، 78). 
در برخی از نقشه‌های کهن‌تری که از تهران موجود است، شواهدی بر وجود کوچۀ اسماعیل‌ خان دیده می‌شود و بدین‌ترتیب می‌توان دیرینگی این کوچه را دست‌کم تا سالهای میانی دوران سلطنت محمد شاه (1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) قاجار به عقب برد. کرشیش در نقشه‌ای که در 1275 ق/ 1859 م، از دارالخلافۀ تهران ترسیم کرده، کوچه را بی‌آنکه نامی برایش ذکر کند، با جزئیاتی مشابه «نقشۀ نجم‌الدوله» مشخص کرده، و در شمال و جنوب آن به‌ترتیب پاتوق دانگی و محلۀ یهودیها را نشان داده است. در «نقشۀ کرشیش»، فضای روبه‌روی کوچه با علامت زمینهای بایر متمایز شده، و همان‌طور که در «نقشۀ نجم‌الدوله» نیز مشخص شده، قبرستانی بوده که در همسـایگی بقعۀ پیر‌عطا قرار داشته است (نک‍ : همـان، 43).
چگونگی کوچه و اطراف آن در «نقشۀ برزین»، متعلق به پیش از 1268 ق هم تقریباً با جزئیات یادشده دیده می‌شود؛ با این تفاوت که در این نقشه، کوچه اندکی کوتاه‌تر، و بدون بریدگی فرعی ترسیم شده است که اگر فرض بر صحت و دقت «نقشۀ برزین» باشد، می‌توان گفت کوچه طی سالهای بعد قدری گسترش یافته است (همان، 31).
آن‌گونه‌که بیان شد، تا پیش از «نقشۀ نجم‌الدوله» در نقشه‌های تهران نامی برای کوچۀ اسماعیل‌ خان ثبت نشده بود. دربارۀ سبب نام‌گذاری این کوچه اطمینان چندانی وجود ندارد و مشخص نیست که این نام به چه کسی اشاره دارد؛ ضمن آنکه گفتنی است در «نقشۀ نجم‌الدوله» 3 کوچه با نام «اسمعیل خان» دیده می‌شود که دو تای آنها در محلۀ عودلاجان و دیگری در محلۀ چاله‌میدان واقع شده‌اند. بااین‌حال، در آمار دارالخلافۀ تهران به سال 1317 ق (ص 640)، خانۀ اسماعیل ‌خان جزو بناهای موجود در پاتوق نایب اسماعیل، در اطراف حیاط شاهی برشمرده‌ شده است که به‌گمانی، نام این کوچه برگرفته از نام این شخص باشد.
این کوچه در دورۀ پهلوی و پس از گسترش خیابان پامنار، دچار تغییر بافتی نشد. مشخص نیست که کوچه به‌طور دقیق تا چه زمانی به نام اسماعیل ‌خان شهرت داشته، زیرا در شماری از نقشه‌های در دسترس مربوط به دورۀ پهلوی، نامی برای آن نوشته نشده است. امروزه این کوچه به نام شهید یامی خوانده می‌شود و دسترسی به آن از طریق خیابان پانزده خرداد، بازارچۀ مسقف عودلاجان و سپس کوچۀ نیک‌ضمیر امکان‌پذیر است ( اطلس کامل ... ، 156-157).

2. کوچۀ اسماعیل خان

واقع در شرق محلۀ عربها، شمال غرب محلۀ عودلاجان.
در «نقشۀ دارالخلافۀ ناصری تهران» اثر عبدالغفار نجم‎الدوله، کوچۀ «اسمعیل خان» یکی از کوچه‎های منشعب از شرق کوچۀ حمام سردار نشان داده شده که با زاویه‎ای اندک، از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده و در انتها با شکستی °90 به‌سوی جنوب، به کوچۀ نصیرالملک پیوسته است. 
در این نقشه، در شمال کوچۀ اسماعیل خان، دو بن‎بست بدون نام جانمایی شده است که در ضلع شرقی کوچۀ حمام سردار به موازات هم قرار دارند. در بخش جنوبی کوچه، خانه‎ها و عمارتهای چندی با آوردن نام صاحبان آنها، در همسایگی هم جانمایی شده‌اند. ثبت نام این افراد، نشانگر آن است که این منطقه از تهران عهد ناصری، محل سکونت شماری از افراد صاحب‎نام بوده است. این بناها از غرب به شرق، شامل عمارت رکن‎الدوله (شاهزادۀ قاجار و حاکم تهران در سالهای 1273-1283 ق/ 1857-1866 م) و خانۀ ایلخانی بختیاری (متعلق به رئیس وقت ایل بختیاری) است. همچنین، در میانۀ کوچۀ اسماعیل خان، بریدگی فرعی به‌نسبت درازی رو به جنوب وجود دارد که در شرق آن، خانه‎ای موسوم به خانۀ آقا علی حکیم واقع شده است. 
آن‌گونه که بیان شد، این کوچه در منتها‎الیه شرقی خود با زاویۀ قائمه به‌سمت جنوب، راه کج می‎کند. در «نقشۀ نجم‎الدوله»، برای این بخش از کوچه نامی ثبت نگردیده، اما این کوچه بخشی از کوچۀ «اسمعیل خان» دانسته شده است (نک‍ : دنبالۀ مقاله). 
انتهـای جنوبی کوچه، بـه کوچه‎ای بـا امتداد غربی ـ شرقی، به‌نام نصیرالملک منتهی می‎شود. بنایی نیز با عمارت نصیرالملک، سراسر ضلع شرقی کوچۀ اسماعیل خان تا محل تلاقی این کوچه با کوچۀ نصیرالملک را در بر می‎گیرد (نک‍ : اطلس تهران، 78). 
در «نقشۀ کرشیش» متعلق به سال 1275 ق/ 1859 م، کوچۀ اسماعیل خان، با ظاهری کم‌وبیش شبیه به «نقشۀ نجم‎الدوله»، در شرق کوچۀ سردار و شمال محلۀ شاه غلامان مشخص گردیده، ولی کرشیش نامی برای این کوچه ثبت نکرده است. در این نقشه، دو بن‎بست کوچک در شمال کوچه وجود دارد که تا امروز (1395 ش) همچنان پابرجا هستند. 
با آنکه «نقشۀ کرشیش» حدود 35 سال پیش از «نقشۀ نجم‎الدوله» ترسیم شده، در ترسیم شاکلۀ این کوچه دقت بیشتری شده است. نکتۀ قابل توجه آنکه در این نقشه، خانه‎های جنوب کوچه با نامهای «خانۀ اسمعیل خان تحویلدار» و «خانۀ میرزا مهدی نوری» دیده می‎شوند و بدین‌ترتیب می‎توان چنین فرض کرد که کوچۀ اسماعیل خان نام خود را در سالهای بعد، از نام مالک خانۀ «اسمعیل خان تحویلدار» گرفته باشد. عمارت شرقی کوچه نیز با نام «خانۀ حسین خان نظام‎الدوله» مشخص شده که بعدها به تملک نصیرالملک درآمده است (نک‍ : همان، 43). 
بنابر «نقشۀ دارالخلافۀ تهران»، اثر الیاس برزین که پیش از 1264 ق/ 1848 م ترسیم شده است، کوچۀ اسماعیل خان در دورۀ سلطنت محمد شاه قاجار، شکل نهایی خود را به دست نیاورده بود، و در غرب از راسته‌بازاری در کوچه‎ای که بعدها با نام کوچۀ سردار یا کوچۀ حمام سردار در نقشه‎های کرشیش و نجم‎الدوله از آن یاد شده، آغاز گشته و به‎صورت بن‎بستی به سمت شرق امتداد می‎یافته است (نک‍ : همان، 31). 
با آنکه استنباطهایی از کیستیِ اسماعیل وجود دارد، دربارۀ سبب نام‌گذاری کوچه به‎یقین نمی‎توان سخن گفت. از سویی، بنابه نوشتۀ اعتمادالسلطنه، فردی به‌نام اسماعیل خان در پست‌خانۀ دارالخلافۀ تهران عهد ناصری شاغل بوده که ممکن است همان اسمعیل خان تحویلدار در «نقشۀ کرشیش» باشد (2/ 1271). از سوی دیگر، در آمار دارالخلافۀ تهران مربوط به سال 1317 ق/ 1899 م، در اطراف خانۀ نواب والا رکن‎الدوله، واقع در پاتوق نایب اسماعیل، خانه‎ای وجود داشته که با نام خانۀ میرزا اسماعیل ثبت شده است (ص 648- 649). 
در دورۀ پهلوی اول، توسعه و خیابان‎کشیهای تهران سبب به‌وجودآمدن تغییراتی در خیابانهای اطراف پامنار شد، ولی کوچۀ اسماعیل خان به‌شکل قدیم خود باقی ماند. امروزه (1395 ش) کوچۀ اسماعیل خان به‌نام کوچۀ شهید حسن کمالی تغییر نام داده است و بن‎بستهای فرعی‎ای که در «نقشۀ کرشیش» مشخص شده، بن‎بستهای حدادیان، سوم و چهارم نام گرفته‎اند (نقشه ... ، بش‍‌ ). 

3. کوچۀ اسماعیل خان

واقع در غرب محلۀ چاله‌میدان.
در «نقشۀ دارالخلافۀ ناصری تهران» ترسیم عبدالغفار نجم‌الدوله، این کوچه در جنوب گذار «سینه‌چال» جانمایی شده است و از کوچه‌های منشعب از جانب غربی یکی از اصلی‌ترین گذرگاههای شرق تهران عهد ناصری است که از شمال به «بازار راستۀ سرچشمه»، و از جنوب به «گذار سید اسماعیل» ختم می‌شد. کوچۀ «اسمعیل خان» که در این نقشه در امتداد شرق به غرب کشیده شده، دارای دو بن‌بست کوچک ــ یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع جنوبـی ــ اسـت؛ همچنین، در ضلع جنوبـی آن، کوچه‌ای در امتداد شمال به جنوب نشان داده شده است که در جنوب با انحرافی °90 به حدود «گذار امامزاده سید اسماعیل» می‌پیوندد و خانه‌ای به نام «استاد فتح‌الله نجارباشی» در حدود غربی آن جانمایی شده است. در این نقشه، «کوچۀ شیشه‌گرخانه» در شمال کوچۀ اسماعیل خان، و «گذار امامزاده سید اسماعیل» در جنوب آن کشیده شده است (نک‍ : اطلس تهران، 84). 
در «نقشۀ کرشیش» از تهران که در 1275 ق/ 1859 م، ترسیم شده، کوچۀ اسماعیل خان و کوچۀ منشعب از ضلع جنوبی آن که با انحرافی °90 به گذار امامزاده سید اسماعیل می‌پیوسته، 3 ضلع محوطه‌ای را تشکیل می‌دهند که در این نقشه از آن با نام میدان درویشها یاد شده است. این محوطه از گورستانهای قدیمی تهران بود که در دورۀ ناصری با افزایش جمعیت شهر تهران، تغییر کاربری داد (نک‍ : همان، 47). 
در «نقشه برزین» از تهران که در اواخر دورۀ سلطنت محمد شاه قاجار (1250-1264 ق/ 1835- 1848 م) کشیده شده است، در ضلع شمالی محوطه‌ای که می‌توان آن را با «میدان درویشها» در «نقشۀ کرشیش» منطبق دانست، کوچه‌ای ترسیم شده است که برخلاف کوچۀ موجود در نقشه‌های کرشیش و نجم‌الدوله، بن‌بست نیست و تا راسته‌بازار آهنگرهـا ادامه دارد (نک‍ : همان، 31). اگر این موضوع را ناشی از سهو برزین در ترسیم این نقشه بدانیم، آنگاه می‌توان گفت که کوچۀ اسماعیل خان از کوچه‌های قدیمی تهران در محلۀ چاله‌‌میدان بوده است که دیرینگی آن به اوایل دورۀ قاجارها و چه‌بسا، به پیش از آن برسد. 
دربارۀ سبب نام‌گذاری کوچۀ اسماعیل خان با اطمینان نمی‌توان سخنی گفت، ضمن آنکه در «نقشۀ نجم‌الدوله»، 3 کوچه با نام اسماعیل خان جانمایی شده است که دو تـای آنها در محلۀ عودلاجان، و یکی در محلۀ چاله‌میدان جای دارد. 
هنگام اجرای طرح توسعۀ تهران در دورۀ پهلوی اول، باوجود آنکه خیابان سیروس (شهید مصطفى خمینی کنونی) در امتداد خیابان سرچشمه به سوی جنوب ادامه یافت و خیابان بوذرجمهری (پانزده خرداد کنونی) از گذر سرْپولک در جهت شرقی ـ غربی بـه سمت ارگ کشیده شد، کوچۀ اسماعیل خان دست‌نخورده باقی ماند. امروزه (1395 ش) این کوچه به نام کوچۀ شهید خدارحمی تغییر نام داده، و دسترسی به آن از طریق خیابان پانزده خرداد و خیابـان شهید غفـاری امکان‌پذیر است ( اطلس کامل، 156؛ نقشه، بش‍‌ ). 

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ اطلس کامل تهران، تهران، 1385 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367 ش؛ نقشۀ تهران.

علیرضا بنی‎جانی