اسماعیل آباد

اسماعیل‌آباد \esmāʾīl-ābād/ ، یا اسماعیل‌آبادِ یافت‌آباد، در گذشته روستایی از توابع دهستان غار، امروزه محله‌ای در منطقۀ 19 شهرداری تهران. 
اسماعیل‌آباد محله‌ای نوبنیاد است که تا 1392 ش، بخشی از محلۀ دولت‌خواه به شمار می‌آمد. در آن سال، بنابر تصمیم شورای اسلامی شهر تهران، اسماعیل‌آباد از محلۀ دولت‌خواه جدا، و به محله‌ای مستقل بدل گشت، اما تا 1395 ش، محدودۀ رسمی آن مشخص نشده بود (واحد ... ). 
در نقشه‌هـای موجود از نواحی اطراف تهران ــ برای نمونه، «نقشۀ تهران و اطراف آن» که در 1318 ق توسط عبدالرزاق بغـایری ترمیم و چاپ شده است ــ روستـای اسماعیل‌آباد در نواحی جنوب غربی تهران و روستای وصفنارد و جنوب روستای یافت‌آباد در بلوک غار جانمایی شده است. افزون‌برآن، در این نقشه‌ها دو روستای دیگر با همین نام در محدودۀ بلوک غار نشان داده شده است (برای نمونه، نک‍ : تهران‌نگاری، 80). 
از نوشته‌های اعتمادالسلطنه در روزنامۀ خاطرات این‌گونه برمی‌آید که این روستا در عهد ناصری در تملک وی بوده است (ص 70) و او با عزیزخان خواجه، که اراضی خالصۀ روستای وصفنارد را در مجاورت اسماعیل‌آباد در اجاره داشت، اختلافات ملکی داشته، و گاهی این اختلافات منجر به درگیری میان رعایای عزیزخان و رعایای او می‌شده است (ص 1147، 1148). هرچند اعتمادالسلطنه اسماعیل‌آباد را ملک شخصی خود خوانده، اما در جایی از این خاطرات نوشته است: «اگر اسماعیل‌آباد ملک شخصی من بود، آن را می‌فروختم تا با عزیزخان مجادله نکنم» (همانجا). از دیگر نوشته‌های او در روزنامۀ خاطرات این‌گونه برمی‌آید که گویا اسماعیل‌آباد ملک مادر وی، یا به عبارتی دیگر، ملک خانوادگی‌اش بوده است؛ زیرا در جایی در این یادداشتها نوشته که مادرش از تعدیات رعایای عزیزخان به اراضی اسماعیل‌آباد، به انیس‌الدوله شکایت برده است (ص 1147). 
در نقشه‌های دورۀ قاجار از نواحی اطراف تهران، دو روستای دیگر با نام اسماعیل‌آباد در محدودۀ بلوک غار نشان داده شده‌اند. در منابع رسمی دورۀ پهلوی، برای تمیز این 3 روستا از یکدیگر، هریک از آنها با پسوندی خاص مشخص شده که برگرفته از موقعیت مکانی آنها و با نام مالک آنها بوده است. در کتاب اسامی دهات کشور (1/ 76)، که در اوایل دهۀ 1320 ش به چاپ رسیده است، در محدودۀ دهستان غار، 3 روستا با نامهای اسماعیل‌آباد حاجی معین (واقع در 6‌کیلومتری جنوب شهر ری)، اسماعیل‌آباد مستعان (واقع در 15کیلومتری شهر ری) و اسماعیل‌آباد یافت‌آباد ثبت شده‌اند. اسماعیل‌آبادِ این مقاله، همان اسماعیل‌آباد یافت‌آباد است که به‌سبب مجاورت با روستای یافت‌آباد، بدین نام خوانده شده است. 
در سالهای دهۀ 1320 ش، اسماعیل‌آباد یافت‌آباد روستایی در 10‌کیلومتری شمال باختری شهر ری گزارش شده است که مردم آن به کشاورزی و دامداری اشتغال داشته‌اند و محصولات کشاورزی آن غلات، صیفی و چغندر قند بوده، و آب مصرفی‌اش از رودخانه و قنات تأمین می‌شده است ( فرهنگ ... ، 1/ 13). 
زمینهای این روستا از شمال به یافت‌آباد؛ از شرق به زمینهای وصفنارد؛ از جنوب به تپه‌صیف، زمینهای علی‌آباد و قاسم‌آباد؛ و از غرب به رودخانۀ کن و زمینهای شمس‌آباد محدود می‌شد (معتمدی، 355). در سالهای میانی دهۀ 1330 ش، به‌سبب گسترش کالبدی شهر تهران، کوره‌های آجرپزی از نواحی جنوبی تهران آن زمان برچیده شد و به نواحی جنوبی‌تر انتقال یافت و نخستین آنها در زمینهای روستای اسماعیل‌آباد ساخته شد و باغها و کشتزارها به‌مرور از میان رفت و به محلی برای سکونت کارگران کوره‌های آجرپزی بدل گشت. این کوره‌های آجرپزی به‌سبب کاربرد بسیار آجر در آن سالها در ساخت‌وساز، رونق بسیاری داشت («تاریخچه ... »، بش‍‌ ). بدین‌ترتیب، رفته‌رفته اسماعیل‌آباد از وضعیت روستایی به یکی از مراکز کارگرنشین اطراف تهران تغییر یافت. 
با گسترش شتابناک بافت شهر تهران در سالهای پایانی حکومت پهلوی و سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بافت مسکونی تهران در دهۀ 1370 ش، به اسماعیل‌آباد رسید و این روستا به محله‌ای از محله‌های تهران بدل گشت. همچنین احداث بزرگ‌راه آیت‌الله سعیدی (جادۀ ساوه)، که از میان زمینهای محلۀ اسماعیل می‌گذرد، این محله را به دو بخش اسماعیل‌آباد غار (محدودۀ منطقۀ 18) و اسماعیل‌آباد قلعه (محدودۀ منطقۀ 19) تقسیم کرد (همان، بش‍‌ ). 
امروزه قنات اسماعیل‌آباد، که مادرچاه آن در یافت‌آباد بود و مسیر آن به سمت جنوب تا خلازیر و مرتضى‌گرد امتداد داشت، خشکیده است. همچنین گرمابه‌ای قدیمی، مشهور به حمام مدنی در این محله وجود داشت که امروزه تخریب شده است. کوره‌های آجرپزی اسماعیل‌آباد نیز رونق گذشتۀ خود را از دست داده، و شمار بسیاری از آنها تعطیل شده‌اند و تنها اندکی از این کوره‌ها به فعالیت ادامه می‌دهند. 
بیشتر ساکنان محلۀ اسماعیل‌آباد را مهاجرانی از استانهای آذری‌نشین تشکیل می‌دهند (همان، بش‍‌ ). 

مآخذ

اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، 1323 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ «تاریخچۀ محله»، محلۀ اسماعیل‌آباد (مل‍‌‌ )؛ تهران‌نگاری؛ فرهنگ جغرافیایی ارتش، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ واحد طرح تفضیلی منطقۀ 19 شهرداری، گفت‌وگو با مؤلف؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نیز: 

Esmaeilabad, www. esmaeilabad. mytehran.ir / default. aspx?tabid=54649 (acc. 25/ 06/ 1397).
امیرحسین مرادخانی