اسکویی، مصطفی

اسکویی \oskūyī\، مصطفى (1302-1384 ش/ 1923-2005 م)، بازیگر، کارگردان، مدیر، مدرس و پژوهشگر تئاتر. 

اسکویی در محلۀ سنگلج تهران دیده به جهان گشود. او از فارغ‌التحصیلان دورۀ سوم هنرستان هنرپیشگی تهران بود و در آنجا، از آموزشهای استادانی چون علی نصر، عنایت‌الله شیبانی، فضل‌الله بایگان، مهدی نامدار و عبدالحسین نوشین (بنیادگذاران تئاتر نوین ایران) بهره‌مند شد (نک‍ : اسکویی، سیری ... ، 28، 333-334، 337، 358، 396؛ نصیری‌فر، 296- 298، 307- 308). 
در فاصلۀ سالهای 1319-1323 ش، اسکویی با بازی در نمایشهای تماشاخانه‌های گوهر و هنر، تجربه‌ها و موفقیتهایی به دست آورد تا آنجا که در 1323 ش، نوشین برای افتتاح تئاتر جدیدش در تهران (تئاتر فرهنگ) و اجرای نمایش وُلپُن (نوشتۀ بِن جانسِن) او را به خدمت گرفت. ازآن‌پس، اسکویی یکی از بازیگران رسمی و همیشگی گروه نوشین به‌شمار رفت (نک‍ : اسکویی، همان، 383، 397، 399، 402-403). 
اسکویی در 1324 ش با مهین عباس‌طاقانی (مهین اسکویی) ازدواج کرد. نخستین همکاری این زوج جوان در گروه نوشین، نمایش ولپن بود. این نمایش با درخشش بازیگری هر دو، به‌ویژه مهین (آن روزها با نام صحنه‌ایِ سهیلا) در نقش «کلمبا»، فصلِ نوینی را در زندگی آنها آغاز کرد (همان، 442- 448، پژوهشی ... ، 300). 
در سال 1327 ش، در پی دستگیری نوشین (نک‍ : خامه‌ای، 194-196)، تعطیلی تئاتر فردوسی و توقف کار گروه نوشین، اسکویی به‌همراه همسرش برای ادامۀ تحصیل در رشتۀ تئاتر به فرانسه رفت و پس از گذراندن دورۀ یک‌سالۀ بازیگری در کنسرواتوار پاریس، برای فراگیری هنر کارگردانی راهی مسکو شد (اسکویی، سیری، 620-621، 623). آن دو طی اقامت شش‌سالۀ خود در مسکو، زیر نظر یوری زاوادسکی به آموختن فنون بازیگری و کارگردانی برپایۀ سیستم کُنستانتین استانیسلاوسکی پرداختند (نک‍ : همو، پژوهشی، 232-233، «از اولین ... »، 62). 
اسکویی در سال 1337 ش، پس‌از بازگشت به ایران، هنرکده و گروه تئاتر آناهیتا (ه‍ م) را تأسیس کرد. او در این زمان، به‌جز آموزش بازیگری منطبق با سیستم استانیسلاوسکی، نمایشهایی را نیز روی صحنه برد (همانجا، نیز سیری، 632-633). نخستین نمایش گروه تئاتر آناهیتا اُتِللو (نوشتۀ ویلیام شکسپیر) بود که در اسفند 1337 روی صحنه رفت (همان، 640- 648). این نمایش پراجرا یکی از موفق‌ترین کارهای گروه نوپای آناهیتا به شمار می‌آمد. 
طی سالهای 1338 تا 1346 ش، اسکویی که هرگز جای ثابتی برای نمایش کارهایش به دست نیاورده بود، در تماشاخانه‌های مختلف تهران نمایشهایی را روی صحنه برد، ازجمله خانۀ عروسک (نوشتۀ هِـنریک ایبسِن)، طبقۀ ششم (نوشتۀ آلفرد ژاری)، هیاهوی بسیار برای هیچ (نوشتۀ شکسپیر)، تراموایی به‌نام هوس (نوشتۀ تنسی ویلیامز)، روبهکها (نوشتۀ لیلین هـلمن)، سلمانی شهر سویل، و عروسی فیگارو (نوشتۀ بومارشه). بیشتر این نمایشها به دعوت شرکت ملی نفت در شهرهای مناطق نفت‌خیز با موفقیت اجرا شد (نک‍ : همو، پژوهشی، 250-255، سیری، 809-824). 
در سال 1347 ش، اسکویی برای تدریس بازیگری و کارگردانیِ تئاتر به دانشگاه تهران دعوت شد. این همکاری تا 1351 ش ادامه یافت. در این دوران، او با گروه آناهیتا ــ به‌جز اجرای دوبارۀ برخی از نمایشهـایی که پیش از آن روی صحنه آورده بود ــ نمایش رستم و سهراب (نوشتۀ ارسلان پوریا) را در تهران و شهرستانها با موفقیت اجرا کرد و در 1351 ش، همین نمایش را به‌صورت یک مجموعۀ تلویزیونی سه‌قسمتی ضبط کرد که در تلویزیون ملی ایران پخش شد (اسکویی، پژوهشی، 283-285، 297- 298، «از اولین»، 63). 
پس از تعطیلی گروه تئاتر آناهیتا ازسوی مرکز هنرهای نمایشی در 1365 ش، اسکویی در سالهای پایانی زندگی، درصدد ساخت تئاتری خصوصی با برنامه‌ای مشتمل بر آموزش و نمایش به‌صورت مستمر، منظم و علمی، مبتنی بر سیستم استانیسلاوسکی بود که هرگز به این رؤیای آرمانی دست نیافت. او در آبان 1384 در تهران درگذشـت (اسکویی، پژوهشی، 339-340؛ نـورایی، جم‍ ؛ مؤدبیان). 
اسکویی در عرصۀ نشریات و تحقیقات هنری نیز فعالیت می‌کرد که ازجملۀ آنها مدیریت وی در مقطعی از دورۀ انتشار مجلۀ آناهیتا (1320-1332 ش)، ترجمه و تألیف مقالات تئاتری و نیز کتاب پژوهشی در تاریخ تئاتر ایران بود که نخستین‌بار در مسکو (1992 م) چاپ، و بعدها با تغییر نامِ سیری در تاریخ تئاتر ایران، در تهران (1378 ش) منتشر شد. همسر مصطفى اسکویی نیز پابه‌پای وی، در فعالیتهای نظری و عملی تئاتر ایران، ازجمله بازیگری، کارگردانی، ترجمه و تدریس شرکت داشت. 

مآخذ

اسکویی، مصطفى، «از اولین نمایش تا ... »، گزارش فیلم، تهران، 1379 ش، س 10، شم‍ 139؛ همو، پژوهشی در تـاریخ تئاتر ایران، مسکو، 1992 م؛ همو، سیری در تاریخ تئاتر ایران، تهران، 1378 ش؛ خامه‌ای، انور، چهار چهره، تهران، 1368 ش؛ مؤدبیان، داریوش، تحقیقات میدانی؛ نصیری‌فر، حبیب‌الله، سیمای هنرمندان ایران، تهران، 1374 ش؛ نورایی، محمود، «پاییزان برگ زرین تئاتر ایران»، سینما، تهران، شم‍ 706. 

داریوش مؤدبیان (دانا)