اسکندری، محترم

اسکندری \eskandarī\، محترم (1274-1303 ش/ 1895-1925 م)، از پیش‌گامان دفاع از حقوق زنان در ایران. او بنیـادگذار و رهبـر جمعیت ترقی نسـوان ــ نخستیـن انـجمـن زنـان در ایران ــ است که بعدها جمعیت نسوان وطن‌خواه نام گرفت. 
اسکندری در خانواده‌ای آزاداندیش از شاهزادگان قاجاری زاده شد که اعضای آن فعالیتهای سیاسی داشتند. پدرش، محمدعلی میرزا خان قاجار، معروف به شازده علی خان، در دارالفنون تدریس می‌کرد و به آموزش دخترش، ازجمله آموزش زبان فرانسوی و ادبیات فارسی، توجهی ویژه داشت. محترم بعدها با معلم خصوصی‌اش، میرزا علی‌محمد خان محققی، ازدواج کرد. او بیشتر وقتها همراه پدرش به انجمن آدمیت می‌رفت که در آستانۀ انقلاب مشروطیت، به‌صورت سرّی فعالیت داشت. گویا محترم در بحث با اعضای انجمن آدمیت، ازجمله میرزا طاهر تنکابنی، شرکت می‌کرد (بامداد، 65). 
اسکندری که مدیریت مدرسۀ دولتی شمارۀ 35 (دخترانه) را بر عهده داشت، به‌سبب دل‌سردی از نتایج انقلاب مشروطیت برای زنان، جمعیت ترقی نسوان را در 1301 ش بنیاد نهاد. این جمعیت تشکیلاتی بود با برنامه‌ای روشن که مبارزاتی جدی را برای پیشبرد حقوق زنان آغاز، و رهبری کرد. جمعیت ترقی نسوان دارای نشریه‌ای رسمی به نام نسوان وطن‌خواه بود؛ همچنین گردهماییها و مناظره‌هایی را سازمان می‌داد و کلاسهای اکابر را برای زنان برگزار می‌کرد (قویمی، 117؛ یغمایی، 181). جمعیتْ جسورانه نمایش آدم و حوا را به روی صحنه برد که قرار بود درآمد حاصل از آن به کلاسهای اکابر زنان اختصاص یابد، اما عوام مانع از ادامۀ اجرای این نمایش شدند. یکی از مهم‌ترین فعالیتهای این جمعیت تشویق ایرانیان به مصرف کالاهای داخلی به‌جای کالاهای وارداتی بود؛ به این ترتیب، قهوه‌خانه‌ها را به استفاده از کشمش به‌جای قند، که از کالاهای وارداتی بود، تشویق کردند و وزارت معارف را به صدور بخشنامه‌ای واداشتند که بر ضرورت پوشیدن لباسهای تهیه‌شده از پارچۀ تولید داخل در مدرسه‌ها تأکید ورزد. 
اسکندری همچنین در گرد‌آوری جزوه‌ای به نام مکر زنـان ــ که وی آن را توهین بـه زنـان می‌دانست ــ و سوزاندن آن در میدان توپ‌خانۀ تهران، نقشی مهم ایفا کرد (بامداد، 64؛ مصاحبه ... ). او در 29سالگی، در پی عمل جراحی برای بهبود آسیبی که در کودکی به پشتش وارد، و سبب خمیدگی ستون مهره‌هایش شده بود، درگذشت (بامداد، 46؛ قویمی، 118). جمعیتی که او برای پیشرفت زنان ایرانی بنیاد نهاده بود، به ریاست جانشینش، مستوره افشار، دست‌کم تا 1312 ش به فعالیت خود ادامه داد. این جمعیتْ کنگرۀ زنـان شرقـی را ــ کـه نمایندگانی از کشورهای عربی، ترکیه و استرالیا در آن حضور داشتند ــ در 1311 ش برگزار کرد که بر افکـار عمومی تأثیر گذاشت (بامداد، 77؛ مصاحبه). با تأسیس کانون بانوان در 1314 ش، بسیاری از اعضای جمعیت نسوان وطن‌خواه، که هنوز مشتاق فعالیتهای اجتماعی بودند، به آن پیوستند. 

مآخذ

بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی، از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید، تهران، 1347 ش؛ قویمی (خشایار وزیری)، فخری، کارنامۀ زنان مشهور ایران، تهران، 1352 ش؛ مصاحبه با برادرزاده‌های محترم اسکندری (دختران عباس اسکندری)؛ یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، 1375 ش؛ نیز: 

Bamdad, B., From Darkness into Light : Women's Emancipation in Iran, tr. F. R. Bagley, Hicksville (NY), 1977. 
مهرانگیز دولتشاهی (دانا)