اسفندیاری

اسفندیاری \esfandiyārī\، حسن، ملقب به محتشم ـ السلطنه، از رجال نامدار دورۀ قاجاریه و دورۀ پهلوی که بارها به وزارت، نمایندگی و ریاست مجلس شورای ملی رسید.
حسن اسفندیاری در 1283 ق/ 1867 م، در تهران زاده شد (غنی، 75). وی پسرِ میرزا محمد رئیس (صدیق‌الملک) بود که سِمت معاونت وزارت خارجه را داشت و به همین سبب او نیز رئیس نامیده می‌شد (بامداد، 1/ 321). حسن پس از تحصیلات مقدماتی و متوسطه در دارالفنون، ضمن مسافرتهای خود به خارج از کشور، به زبانهای آلمانی، انگلیسی، فرانسوی و عربی مسلط گردید (مشار، 2/ 629)؛ آنگاه در 1302 ق/ 1885 م، به خدمت وزارت خارجه درآمد و در 1303 ق، با سِمت نیابت سفارت به برلین رفت و در 1307 ق، به تهران بازگشت و پیش از رسیدن به تهران، به مکه مشرف گردید. او سپس به ریاست ادارۀ دول هم‌جوار گمارده شد (غنی، 76).
اسفندیاری در 1311 ق/ 1893 م، از سوی ناصرالدین شاه عنوان «جناب» (نشان درجۀ اول شیر و خورشید و حمایل آن) را دریافت کرد و سال بعد به لقب «محتشم‌السلطنه» نایل گشت (صدیق‌الممالک، 276-277، 292). او از 1313 تا 1315 ق به‌عنوان سرکنسول ایران در بمبئی خدمت کرد و سپس به تهران بازگشت و به معاونت وزارت خارجه گمارده شد (چرچیل، 155). در 1323 ق/ 1905 م، که مظفرالدین شاه راهی سفر سوم خود به اروپا بود، محتشم‌السلطنه با همان سمت، از همراهان شاه به شمار می‌رفت (نصیری، 13-14).
در سال 1324 ق، پس از آنکه مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را صادر کرد، محتشم‌السلطنه جزو هیئت پنج‌نفره‌ای بود که مشیرالسلطنه، صدراعظم وقت، آنها را برگزیده بود تا نظام‌نامۀ انتخابات مجلس شورای ملی را تهیه نمایند (افشاری، 32-33؛ هدایت، 141-142). در همین سال محتشم‌السلطنه، به‌عنوان معاون مشیرالسلطنه، وزرای کابینۀ او را به مجلس معرفی نمود و نیز پس از آنکه محمدعلی وزیر افخم، سفیر ایران در لندن، به‌عنوان وزیر خارجه برگزیده شد، محتشم‌السلطنه به‌جای او به انگلیس رفت (براون، 124؛ افشاری، 35).
در سال 1325 ق، در دورۀ سلطنت محمدعلی شاه و صدارت میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان (اتابک)، محتشم‌السلطنه به معاونت وی برگزیده شد. او یک سال بعد به ریاست نمایندگان ایران در اختلاف مرزی میان ایران و عثمانی گمارده شد و درعین‌حال، حکومت اورمیه، خوی و سلماس را نیز به وی واگذاردند. وی در 1328 ق در کابینۀ دوم مستوفی‌الممالک به وزارت عدلیه، و در اواخر همین سال به وزارت خارجه منصوب گردید (سلیمانی، 137؛ غنی، 77) و در 1329 ق نیز در یک کابینۀ ائتلافی به‌عنوان وزیر خارجه به مجلس معرفی شد و از مجلس رأی اعتماد گرفت (شوستر، 109).
محتشم‌السلطنه در 1332 ق/ 1914 م، در کابینۀ مستوفی‌الممالک وزیر مالیه گردید (سپهر، 46) و سال بعد، عین‌الدوله او را به‌عنوان وزیر خارجۀ کابینۀ خود برگزید (همو، 171). محتشم‌السلطنه به‌همین‌ترتیب بارها به‌عنوان وزیر خارجه، سفیر ایران در کشورهای دیگر، وزیر داخله، وزیر عدلیه، وزیر فرهنگ (معارف)، استاندار، رئیس مجلس و نمایندۀ مردم تهران در مجلس شورای ملی برگزیده شد.
محتشم‌السلطنه در اواخر جنگ جهانی اول (1918 م)، هنگامی‌که محمدحسن میرزا ولیعهد به آذربایجان رفت، به‌عنوانِ پیشکار ولیعهد و والی آذربایجان، بدان سرزمین گسیل گردید و سال بعد به‌سبب مخالفت با قرارداد موسوم به 1919 م که میان ایران و انگلیس در زمان صدارت وثوق‌الدوله بسته شده بود، دستگیر شد و به‌همراه برخی از دوستانش به کاشان تبعید گشت؛ در راه تبعید، یکی از چشمان وی آسیب دید و از بینایی محروم گردید. او دو ماه پس از تبعید، به تهران بازگشت و از سوی آزادی‌خواهان مورد استقبال قرار گرفت (رکوعی، 281؛ غنی، 78). بهار نوشته است که در آن هنگام خانۀ محتشم‌السلطنه محل گردآمدن مردم بازار و ماجراجویان سیاسی بود و وی سرانجام در 1339 ق/ 1921 م، در کابینۀ فتح‌الله خان اکبر (سپهدار اعظم) وزیر خارجه گردید (1/ 160).
پس از کودتای سوم اسفند 1299، گروهی از سیاست‌مداران مشهور ازجمله محتشم‌السلطنه به دستور رضا خان دستگیر شدند، ولی وی در 1300 ش در دولت قوام‌السلطنه به سمتِ وزیر خارجه برگزیده شد و در کابینۀ بعدی قوام‌السلطنه نیز این سمت به او سپرده شد (بهنود، 19-20، 36، 43). در 4 اردیبهشت 1305 ش/ 24 آوریل 1926 م، رضا شاه تاج‌گذاری نمود و محتشم‌السلطنه در سمت رئیس مجلس در این آیین شرکت جست و سخنرانی کرد (همو، 86).
رضا شاه پس از بازگشت از سفر ترکیه، تصمیم به کشف حجاب در ایران گرفت و این کار در 17 دی 1314 به مرحلۀ اجرا درآمد؛ محتشم‌السلطنه یکی از پیش‌گامان این کار (عاقلی، 774-775)، و از سخنرانان جشنهایی بود که در کانون بانوان به مناسبت کشف حجاب برپا می‌گردید (صلاح، 46).
محتشم‌السلطنه در 1316 ش/ 1937 م، در رأس هیئتی به‌عنوان فرستادۀ ویژۀ ایران به لندن، در مراسم تاج‌گذاری جرج ششم، پادشاه انگلیس، شرکت کرد و در طی این مسافرت بنابه دعوت دولت آلمان و با اجازۀ رضا شاه، در برلین با آدولف هیتلر پیشوای آن کشور، و در پاریس با رئیس‌جمهور فرانسه دیدار کرد (غنی، همانجا؛ رابینو، 159). همچنین در 1317 ش، گروهی از رجال سیاسی ایران به فرمان رضا شاه به مصر رفتند تا از فوزیه، دختر ملک فؤاد، پادشاه مصر، برای محمدرضا، ولیعهد ایران خواستگاری نمایند که محتشم‌السلطنه نیز از جملۀ آنان بود (امین، 101).
در 3 شهریور 1320 ش/ 25 اوت 1941 م، در جریان جنگ جهانی دوم که روسها و انگلیسیها از شمال و جنوب به ایران حمله کردند، محتشم‌السلطنه، رئیس مجلس شورای ملی، جلسۀ فوق‌العادۀ مجلس را تشکیل داد و علی منصور، نخست‌وزیر وقت، نمایندگان را از این خبر آگاه ساخت (استوارت، 228-230).
محتشم‌السلطنه پس از تبعید رضا شاه، تا پایان مجلس سیزدهم، همچنان رئیس این مجلس بود و پس‌ازآن، از کارهای رسمی کنار گذاشته شد. او در این هنگام ریاست جمعیت طرف‌داران جامعۀ ملل و ریاست شورای عالی دینی را ــ که از علمـای طراز اول تشکیل شـده بود ــ بر عهده داشت و همچنین عضو فرهنگستان بود (نجمی، 45).
حسن اسفندیاری در 78سالگی در 1323 ش/ 1945 م در تهران درگذشت و در ابن‌بابویه به خاک سپرده شد. از نوشته‌های او 8 جلد کتاب به جا مانده است که در زمینۀ قضا و احکام مذهبی‌اند و مجموعه‌های کوچکی که از فرانسوی، آلمانی و عربی ترجمه شده‌اند (کاسمی، 895). از جملۀ این تألیفات، کشکول محتشمی است که هنگامی که در کاشان، در تبعید به سر می‌برد، نوشته و چاپ نخست آن در دو جلد در 1355 ش، به کوشش پسرش حسین‌علی اسفندیاری به چاپ رسیده است (نک‍ : مقدمۀ کتاب).

مآخذ

استوارت، ریچارد ا.، در آخرین روزهای رضا شاه، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات، تهران، 1370 ش؛ اسفندیاری، حسن (محتشم‌السلطنه)، کشکول محتشمی، به کوشش حسین‌علی اسفندیاری، تهران، 1361 ش؛ افشاری، پرویز، نخست‌وزیران سلسلۀ قاجاریه، تهران، 1383 ش؛ امین، حسن، کارنامۀ غنی (نقدی بر تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی عصر پهلوی)، تهران، 1383 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی (انقراض قاجاریه)، تهران، 1323 ش؛ بهنود، مسعود، دولتهای ایران از اسفند 1299 تا بهمن 1357 (از سید ضیاء تا بختیار)، تهران، 1369 ش؛ چرچیل، جورج پ.، فرهنگ رجال قاجار، ترجمۀ غلامحسین میرزاصالح، تهران، 1369 ش؛ رابینو، لوئی، دیپلماتها و کنسولهای ایران و انگلیس، ترجمۀ غلامحسین میرزاصالح، تهران، 1363 ش؛ رکوعی، ع.، دوله‌ها و سلطنه‌هـا در عصر قاجار، تهران، 1389 ش؛ سپهر، احمدعلی، ایران در جنگ بزرگ (1914- 1918 م)، تهران، 1336 ش؛ سلیمانی، کریم، القاب رجال دورۀ قاجاریه، تهران، 1379 ش؛ صدیق‌الممالک، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، 1366 ش؛ صلاح، مهدی، کشف حجاب، تهران، 1384 ش؛ عاقلی، باقر، «دورۀ پهلوی»، تاریخ ایران پس از اسلامِ عباس اقبال آشتیانی، همراه تاریخ ایران قبل از اسلامِ حسین پیرنیا، تهران، 1380 ش؛ غنی، قاسم، «مرحوم اسفندیاری (حاجی محتشم‌السلطنه)»، یادگار، تهران، 1324 ش، س 1، شم‍ 8؛ کاسمی، نصرت‌الله، «کشکول محتشمی»، گوهر، تهران، 1353 ش، س 2، شم‍ 10؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چـاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ نجمی، ناصر، بازیگران سیاسی عصر رضاشاهی و محمـدرضـاشـاهی، تهـران، 1373 ش؛ نصیـری مقدم، محمدنـادر، مقدمه بر سفرنامۀ سوم مظفرالدین شاه به فرنگ، به کوشش همو، تهران، 1390 ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1363 ش؛ نیز:

Browne, E. G., The Persian Revolution of 1905-1909, London, 1966; Shuster, W. M., The Strangling of Persia, London, 1912.
محسن احمدی