استاد معین، خانه ـ موزه

استـاد معین، خـانه ـ موزه \xāne-mūze-ye ostād moʾīn\، یـا مرکز فرهنگی ـ هنری غدیر، کتـابخـانه‌ای مشتمل بر دو عمارت به‌هم‌چسبیده، که متعلق به دکتر معین و پدرزن ایشان، امیر جاهد، موسیقی‌دان برجستۀ ایران در دورۀ پهلوی بوده است. این عمارت در خیابان پیروزی، خیابان شیخ‌الرئیس، کوچۀ فردوس، پلاک 23 جا دارد و از شمال به کوچۀ فردوس و از جنوب شرقی به کوچه‌ای بن‌بست متصل می‌شود. 
این مجموعه در بهمن 1381 به تملک شهرداری منطقۀ 14 درآمد و بازسازی و تجهیز گردید و در 1383 ش با حضور شهردار تهران و معاونان مورد بهره‌برداری قرار گرفت. مسـاحت این بنا 880 مـ2 است و 000‘30 کتـاب تخصصی و عمومی دارد که بخش اعظم آنها کتابهای تخصصی ادبی است. کتابخانه در 1390 ش، حدود 200‘1 نفر عضو داشته است و قرائت‌خانۀ آن 50 نفر گنجایش دارد. کتابهای این کتابخانه یا به‌صورت اهدایی و یا با خرید از مراکز فروش فراهم شده‌اند. کتابخانه فاقد کتب خطی و سنگی است. 
این کتابخانه در حال حاضر با عنوان مرکز فرهنگی ـ هنری غدیر (خانه ـ موزۀ استاد معین) فعالیت دارد. مرکز فـرهنگـی ـ هنـری غدیـر، به‌سبب برگـزاری دوره‌هـای آموزشی در این مکان، این عنوان را به جای کتابخانۀ دکتر معین به خود گرفته است. در این مرکز دوره‌های درسی، ادبی، صنایع دستی، فنی و تخصصی کامپیوتر، اعتقادی، هنری، مشاوره و ورزشی برگزار می‌شود. دیگر مکانهای مرکز، شامل خانۀ اسباب‌بازی (محل نگهداری کودکان) و کافی‌نت است. 

پیشینۀ تاریخی عمارت

دو عمارت یادشده با دوره‌های تاریخی مجزا در یک پلاک مستقر گردیده‌اند؛ بنای امیر جاهد به اواخر دورۀ پهلوی اول بازمی‌گردد و عمارت محمد معین به دورۀ اواسط پهلوی دوم تعلق دارد. 
ابنیه طوری در ملک استقرار یافته‌اند که نوع استفاده و کاربرد آنها و ارتباطشان با حیاطهای جنوبی، همان حس بیرونی و اندرونی و باغ ایرانی را به بیننده القا می‌کند. هر دو عمارت کاملاً بیرون‌گرایند. در عمارت امیر جاهد شیوۀ تقسیمات منظم و متقارن کاملاً هندسی همراه با تقسیمات نما در ارتفاع، در پایین و میان و انتهای بدنه، از یک سو، و حوض مقابل نمای جنوبی از سوی دیگر، تأثیرات معماری ایرانی را با خود به همراه دارد؛ ولی عمـارت استـاد معین هیچ‌یک از این عناصر را در اجزاء خود به همراه ندارد و کاملاً دارای معماری مدرن است. 
میدان چهارصد دستگاه که در مجاورت این ملک واقع است، از عناصر شاخص شهری تهران و دورۀ تاریخی گسترش شهرسازی نوین ایران به شمار می‌رود که باعث قوت‌بخشیدن توان فرهنگی عمارت می‌گردد ( گزارشی ... ، 38). 

ویژگی کالبدی عمارت

عمارت محمد معین دارای طرحی متمرکز و هسته‌ای است که 4/ 1  ملک را در کنج شمال غربی به خود اختصاص داده است. عمارت امیر جاهد نیز دارای فرمی متمرکز و هسته‌ای است که حدوداً هم‌اندازۀ عمارت معین است و ضلع شرقی عمارت معین را پوشانده است. هر دو عمارت، ابنیه‌ای در بخش جنوبی ملک دارند که عملکرد انبار، دست‌شویی و پارکینگ را به خود اختصاص داده‌اند. 

عمارت محمد معین

این عمارت دارای دو حیاط شمالی و جنوبی است که هریک به‌تنهایی و مجزا به نوعی به فضای بیرون ملک دسترسی دارد. حیاط شمالی از کوچۀ فردوس در شمال ملک، و حیاط جنوبی از کوچۀ بن‌بست جنوبی قابل دسترسی است. در مجاورت حیاط شمالی یک پارکینگ نیز جا دارد که مستقیماً به بیرون دسترسی سواره دارد و سپس توسط ورودی دیگر رو به حیاط شمالی وارد می‌شود. 
از در حیاط شمالی که وارد ملک بشویم، ورودی اصلی ساختمان در مقابلمان خودنمایی می‌کند. سپس وارد پیش‌ورودی بنا می‌شویم که نقش پاگرد را نیز ایفا می‌کند. پله‌ای که طبقۀ همکف و اول را به یکدیگر وصل کرده است، به بام منتهی می‌شود. در طبقۀ همکف واسطۀ دسترسی پله و پیش‌ورودی به دیگر فضاها سرسرای میانی بنا ست که امکان این دسترسی را به یک اتاق خواب در ضلع شمال غربی، اتاق نشیمن و پذیرایی در جنوب، و آشپزخانه و دست‌شویی در جبهۀ شمال شرقی میسر می‌سازد. طبقۀ اول دارای نقشه‌ای کاملاً منطبق بر طبقۀ همکف با همان فضاها ست. تنها تفاوت آن در تیغه‌ای از نوع چوب و شیشه است که سرسرای طبقۀ اول را به دو قسمت تقسیم می‌کند، و دیگر کتابخانۀ اتاق کار شخص استاد معین است که در اتاق نشیمنِ طبقۀ اول مستقر گردیده و موجود است. 
تنها راه دسترسی بنا به حیاط جنوبی از طریق درِ اتاق پذیرایی و پنجرۀ اتاق نشیمن است که به ایوان جنوبی و سپس به حیاط جنوبی راه می‌یابد. 
نمای خارجی بنا با آجرهای فشاری در کمال سادگی و بدون هیچ تزیینی پوشیده شده که پنجره‌های چوبی با حفاظهای فلزی نیز در آن ایفای نقش می‌کنند. در پای دیوارها از ازاره‌های سنگی و موزاییکی استفاده شده، و کف حیاطها با موزاییک سیمانی نقش‌دار فرش شده است. در داخل فضاها، به غیر از ابزارهای گچی در محل نشستن سقف بر روی دیوارها و رنگ روغن دیوار، تا ارتفاع یک متر هیچ تزیین دیگری به چشم نمی‌خورد. 
پوشش بام نیز از نوع موزاییک ساده است. طی بازدیدهای کارشناسی اولیه و نظر به عدم دخالتهای نابجای انسانی، فرسایش چشمگیری در این عمارت به چشم نمی‌خورد، مگر فرسودگیهای ناشی از رطوبت در پای دیوارهای سمت حیاط. 

عمارت امیر جاهد

این بنا دارای دو حیاط شمالی و جنوبی است که توسط دالان سرباز شرقی به یکدیگر متصل می‌شوند. تنها راه دسترسی، درِ بزرگ ماشین‌روی است که در حصار شمالی ملک تعبیه شده است و توسط سطح شیب‌داری به دو حیاط دسترسی می‌یابد. 
امکان دسترسی به عمارت از 3 طریق امکان‌پذیر است: دسترسی شمالی به پله‌ای ختم می‌شود که پس از پیش‌ورودی توسط پله به زیرزمین و همکف منتهی می‌گردد؛ پله‌های جنوبی در قسمت جنوبی بنا در انتهای سرسرای مقابل پله‌های شمال واقع گردیده است و حیاط را به طبقۀ همکف منتقل می‌کند؛ دیگر دسترسی، پله‌های داخل آشپزخانه در زیرزمین است که مستقیماً آشپزخانه را به حیاط متصل می‌نماید. پله‌ای نیز در داخل بنا در میانۀ ضلع غربی واقع شده که راه دسترسی بنا به بام است. پله‌های شمالی، جنوبی و غربی همگی به سرسرای ارتباطی متصل است که امکان دسترسی به کلیۀ فضاها و طبقات از این راهرو میسر می‌گردد. فضاهای مذکور، تالار پذیرایی، دو اتاق در طبقۀ همکف، آشپزخانه و 3 اتاق دیگر در زیرزمین جا دارند. نمای خارجی بنا با آجرهای فشاری پوشیده شده، و سطح کل بنا از سادگی چشمگیری برخوردار است و فقط تزیینات ساده و زیبای آجری در لبۀ انتهایی بنا، به‌عنوان دست‌انداز بام، خودنمایی می‌کند. 
پنجره‌های چوبی با حفاظهای فلزی نیز در بنا تعبیه شده، و در پای دیوارها ازاره‌های سنگی با ارتفاع 30 سانتی‌متر نصب گردیده است. 
پوشش بام از نوع آسفالت است. پیرو بازدیدهای کارشناسی اولیه، دخل‌وتصرفات نابجای انسانی در بنا مشاهده نمی‌شود و کلیۀ فضاها و عناصر، به غیر از پوشش رنگ و کاغذدیواری، کاملاً اصالت اولیۀ خود را حفظ کرده است ( گزارشی، 35-36). 

حیاط مجموعه

حیاط عمارت امیر جاهد با آجر به نقش جناغی فرش شده و حوضی با دیوارۀ سنگی در میان حیاط جنوبی خودنمایی می‌کند که اکنون به‌عنوان باغچه در کنار دیگر باغچه‌ها استفاده می‌شود. حیاط عمارت محمد معین نیز با موزاییک و آجر فرش شده، و دارای حوضی کوچک و باغچه‌هایی در اطراف آن است. 

مآخذ

گزارشی از مرمت و بازسازی منزل استاد دکتر محمد معین، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری منطقۀ 14 تهران، تهران، 1384 ش؛ میرصادقی، مهدی (مسئول کتابخانۀ استاد معین)، گفت‌وگو با مؤلف.

زهرا بخشعلی ساعتلو