ازهاری

ازهاری \azhārī\، غلامرضا (1288-1380 ش/ 1909-2001 م)، ارتشبد و نخست‌وزیر. 

منابعْ سال تولد او را مختلف ذکر کرده‌اند، اما براساس گذرنامۀ سیاسی او که در مجموعۀ اسناد وزارت خارجه موجود است، سال 1288 ش ذکر شده است. او در شیراز به دنیا آمد و پس از تحصیل در دانشکدۀ افسری، با درجۀ ستوان‌دومی، و در رستۀ پیاده‌نظام به خدمت مشغول شد. در 1326 ش/ 1947 م با درجۀ سرهنگ‌دومی به ریاست ستاد دژبان مرکز منصوب گردید. در 1328 ش برای تکمیل تحصیلات نظامی به آمریکا رفت. در 1330 ش دورۀ فرماندهی ستاد را در دانشگاه جنگ گذراند و به درجۀ سرتیپی ارتقا یافت. ازهاری در 1332 ش مجدداً برای تکمیل تحصیلات به آمریکا فرستاده شد. در 1336 ش درجۀ سرلشکری گرفت و فرماندهی لشکر 11 پیادۀ کرمان به وی سپرده شد. در 1342 ش به درجۀ سپهبدی ارتقا یافت و ریاست ستاد نیروی زمینی به او واگذار گردید. در مرداد 1343، به فرماندهی ارتش یکم در کرمانشاه منصوب شد و در 1345 ش نمایندۀ نظامی ایران در پیمان سنتو بود (معزی، بش‍ ؛ عاقلی، روزشمـار ... ، 2/ 177). ازهـاری برای مدتی بازنشسته بود و در آمریکا زندگی می‌کرد، اما در 1348 ش به فرمان شاه به خدمت بازگشت و تا 1350 ش در سمت جانشین رئیس ستاد بزرگ ارتشتاران خدمت کرد و در همین سال، به درجۀ ارتشبدی ارتقا یافت و تا آبان 1357، ریاست ستاد بزرگ ارتشتـاران را بر عهده داشت (معزی، بش‍ ؛ از ظهور ... ، 1/ 176؛ کاتم، 447). 
ازهاری پس از وقایع 13 آبان 1357 ش/ 4 نوامبر 1978 م، و شکست کابینۀ آشتی ملی جعفر شریف‌امامی، به نخست‌وزیری منصوب شد (نجمی، 1775؛ سولیوان، 483؛ اردلان، 417). حکومت او با موافقت و حمایت آمریکا بود و ظاهراً هدف از انتخاب وی به این سمت، این بود که نظامیان بر اوضاع مسلط شوند تا زمینه برای تشکیل دولت جدید در فضای آرام‌تری فراهم گردد. ازهاری اعلام کرد کشور را ازاین‌پس نخست‌وزیر اداره می‌کند و شاه فقط در چهارچوب قانون اساسی به وظایفش عمل خواهد کرد (عاقلی، همان، 2/ 377). او در ضمن، کوشید افکار عمومی را به سوی خود جلب، و رضایت مخالفان را نیز تأمین کند. بازداشت امیرعباس هویدا و تنی چند از سران رژیم به دستور او، و به‌منظور آرام‌کردن احساسات عمومی بود (سولیوان، همانجا؛ نجاتی، 2/ 136). عفو عمومی زندانیان سیاسی در دورۀ حکومت ازهاری اعلام شد. به‌رغم این اقدامات، اعتصابهای عمومی شکسته نشد و تظاهرات و راهپیماییها گسترش یافت و تظاهرات گسترده و سراسری مردم در روزهای تاسوعا و عاشورا در دورۀ حکومت او برپا گردید (همو، 2/ 137؛ عاقلی، شرح حال ... ، 1/ 93؛ یزدی، 64). کابینۀ ازهاری به سبب بی‌تجربگی در عرصۀ سیاست، قدرت مقابله با بحران روزافزون را نداشت (مسعود، 83-84)، و در پی حملۀ قلبی او در 25 آذر 1357، کمتر از دو ماه دوام نیاورد و در 9 دی 1357 جای خود را به کابینۀ شاپور بختیار داد (معزی، بش‍ ؛ عاقلی، همانجا؛ دوانی، 155). 
ازهاری در 18 دی 1357 برای ادامۀ معالجات از کشور خارج شد و مدتی در بیمارستان نیروی دریایی آمریکا بستری بود و تا آبان 1380 که بر اثر سرطان درگذشت، در گمنامی و ظاهراً به دور از صحنۀ سیاست سر کرد. او از جملۀ نظامیان بسیار مورد اعتماد شاه بود. مدارج مختلف در سمتهای متعدد نظامی را طی کرد و چندین نشان افتخار گرفت. مردم طی راهپیماییها با عبارتهای منظوم هجوآمیز، او، گفته‌ها و مدعاهایش را به تمسخر گرفتند و هیبت نظامی و ظاهری حکومت او را به‌این‌ترتیب فروریختند (معزی، بش‍‌ ). 

مآخذ

اردلان، امان‌الله، خاطرات حاج عزالممالک اردلان: زندگی در دوران شش پادشاه، به کوشش باقر عاقلی، تهران، 1372 ش؛ از ظهور تا سقوط (مجموعۀ اسناد لانۀ جاسوسی آمریکا)، تهران، 1366 ش؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، 1377 ش؛ سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمۀ محمود طلوعی، تهران، 1372 ش؛ عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، 1370 ش؛ همو، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمۀ احمد تدین، تهران، 1371 ش؛ مسعود انصاری، احمدعلی، من و خاندان پهلوی، به کوشش حسین ابوترابیان، تهران، 1371 ش؛ معزی، فاطمه، «ارتشبد غلامرضا ازهـاری»، مؤسسـۀ مطالعات تـاریخ معـاصر ایران (مل‍‌ )؛ نجـاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست‌وپنج‌سالۀ ایران، تهران، 1371 ش؛ نجمی، ناصر، دولتهای ایران از سید ضیاء تا بازرگان، تهران، 1370 ش؛ یزدی، ابراهیم، آخرین تلاشها در آخرین روزها، تهران، 1363 ش؛ نیز: 

Institute for Iranian Contemporary Historical Studies, www.iichs.ir. 
علی کریمیان (دانا)